ქვეყნად არ შობილა ხელოვანი, მასზე დიდი ძეგლი რომ აეგოს, ქვეყნად არ შობილა მოძღვარი, მასზე მეტი თაობა რომ აღეზარდოს, ქვეყნად არ შობილა ადამიანი - ათასობით წლები ეცხოვროს და მასავით ჭაბუკი დარჩენილიყოს.

თქმულებამ იგი მოხუცად და ბრმად შემოგვინახა. იქნებ იმიტომ დააბერა და დააბრმავა ხალხის ფანტაზიამ, რომ ჰომეროსი ათასი წლისა უნდა ყოფილიყო, რათა ის შეექმნა, რასაც ერთი კაცის სიცოცხლე არ ჰყოფნის, სხვა თვალუ უნდა ჰქონოდა, რომელიც იმას დაინახავდა, რასაც მოკვდავის თვალი ვერ ხედავს. . .

ჰომეროსი - ეს არის საოცარი ფერწერა, საოცარი იმიტომ, რომ იგი არ ქმნის წამიერ მშვენიერებას, რომელსაც ჰქონდა დასაწყისი, შენ რომ არ გინახავს, და ექნება დასასრულიც, შენ რომ ვერ ნახავ. ჰომეროსი - ეს არის მოძრავი ფერწერა. . .

ორი მხარე - ფერწერული და მუსიკალური ანიჭებს ჰომეროსის პოემებს განუმეორებელ მშვენიერებას. გულდასმით თხრობასთან, გმირთა დიალოგებში გამოხატულ დიდ ვნებათა ღელვასთან ერთად მუსიკა და ფერწერა ჰქმნის წარუშლელ შთაბეჭდილებას.

აი, როგორ გადმოსცემს ჰომეროსი აქაველთა მხედრობის გამოჭრას ბრძოლის ველზე. . . თუმცა, ნუ ავჩქარდებით. იქნებ სჯობდეს, რამდენიმე წინასწარი შენიშვნა გავაკეთოთ. პოეტს სჭირდება აჩვენოს საომარი მანევრის მასშტაბურობა. კი არ მოგვითხროს, არამედ სწორედ რომ უნდა გვაჩვენოს. ამისათვის მან უნდა დაგვარწმუნოს, რომ: 1. ლაშქარი გარეგნულად მშვენიერი სანახავია და ამ მშვენიერებაში რაღაც საშიშროება იგრძნობა; 2. ლაშქარი არა მარტო მშვენიერია, არამედ საოცარი სისწრაფით მოქრის და ეს მით უფრო ზრდის საშიშროების გრძნობას; 3. ლაშქარი მშვენიერიც არის, სწრაფიც, მაგრამ ამავე დროს მრავალრიცხოვანიც. შესაბამისად იზრდება საშიშროების გრძნობა; 4. სიმრავლე თავისთავად საშიშია, მაგრამ მით უფრო საშინელია, როცა ეს სიმრავლე აქტიურია, ისე აქტიური, რომ თავიდან ვერ მოიშორებ; 5. მაგრამ ვინ ჰყავს ლაშქარს მეთაურებად, ძალუძთ თუ არა მათ ღირსეულად გაძღოლა? ლაშქარს მარჯვე წინამძღოლები ჰყავს; 6. როგორია მხედართმთავარი? მხედართმთავარი აგამენონია, იგიც მშვენიერია; 7. მშვენიერება არ კმარა - აგამენონი ამავე დროს საშინელ ძალას ფლობს.

ალბათ, მკრეხელობაა ასე პუნქტებად დაშლა იმისა, რაც ჰომეროსმა ერთ სურათად წარმოგვიდგინა და შვიდი ვერცელი შედარებით გვაჩვენა:

1. თითქოს მთის თხემზე ავარდინალ ცეცხლი სასტიკი,

უსიერ ტყეს წვავს, შემოგარენს ანათებს ალი:

სპილენძი ისე ლაპლაპებდა, როს სპა დაიძრა,

შუქს ჰფენდა ეთერს და ელავდა ვიდრე ცათამდე.

2. ვით უთვალავი ფრინველების გუნდი და გუნდი -

გრძელყელიანი გედების და წეროებისა

აზიის ველზე, კავსტრიოსის სანაპიროზე

აქეთ და იქით დაფრთხიალებს, ფრთებს ატლაშუნებს,

მაღლით შრიალით დაეშვება, ისე გაცვივდნენ

აქაველები კარვებიდან, ხომალდებიდან

სკამანდრიოსის ველზე, და მყის ცხენთა ფლოქვებქვეშ,

გმირების ფეხქვეშ აგუგუნდა საზარლად მიწა.

3. სკამანდრიოსის ველს მოედო სპა უთვალავი,

როგორც ფოთლები, ვით ყვავილნი ვარდობისთვეში.

4. ვით უთვალავი ბუზთა გუნდი რიალ-რიალით

ირევა სოფლად, მწყემსის ქოხთან, გარშემო უვლის,

გაზაფხულის ჟამს, რძე ქოთნებში როს მიჩხრიალებს,

ისე ურიცხვი იყო ჯარი აქაველების,

გულანთებული მტრის გათელვის, ბრძოლის წყურვილით.

5. როგორც მწყემსები, თხათა არვე რომ აირევა,

გამოარჩევენ სხვა მრავალთა შორის თავისას,

ისე აწყობდნენ ჯარს რაზმებად წინამძღოლები.

6. მათ შორის იყო აგამენონ ერისმთავარი,

თვალებით ჰგავდა და იერით ზევსს მეხისმტყორცნელს,

არესს -სხეულით, ხოლო მკერდით - თვით პოსეიდონს.

7. როგორც მთელს ჯოგში ერთი კურო გამოირჩევა

და ახოვნებით ყველა მოზვერს დაჯაბნის ხოლმე.

იმ დღეს ისეთი ძალა მისცა მაღალმა ზევსმა

ხალხთა მეუფე აგამენონს, გმირს ურჩეულესს.

(ქება მეორე, ტ. 455-483).

აქ ისეა ერთმანეთში ომისა და მშვიდობის სურათბი, რომ ადამიანის ცხოვრების

მთლიანი პანორამა იქმნება. ის, რაც გინახვს და განგიცდია, კიდევ ერთხელ ცოცხლდება შენს წინაშე, რათა დაინახო ისიც, რაც პოეტი გვთავაზობს. ერთი წამით არ იკარგება ღვთაებრივი ნებით სალაშქროდ გამოსული მეომრების კავშირი მშობლიურ მიწასთან, ბუნებასთან, მშვიდობიან ცხოვრებასთან.

განუმეორებელ ელფერს აძლევს ჰომეროსის პოემებს მდიდარი და მრავალფეროვანი ეპითეტები, მათ შორის მუდმივი ეპითეთები, რომლითაც ამკობს პოეტი ღმერთსა და გმირს, რითაც ხაზს უსვამს მის ამა თუ იმ თვისებას. გავიხსენოთ ეს მუდმივი ეპითეტები:

ღრუბელთბატონი, მამა უკვდავთა და მოკვდავთა ზევსი; შორს-

მოისარი, ვერცხლისმშვილდოსანი აპოლონი; თვალმცეცხლი, პა-

ლასი ათენა; მხრებქათქათა, დედოფალი ჰერა; კოჭლი ჰეფესტო;

მიწისმრყველი პოსეიდონი; ვარდისთითება ეოსი; ვერცხლის-

ფერმუხლიანი თეტისი; კვიპროსელი, ამოდ მღიმარი აფროდიტე;

კაცთმმუსვრელი არესი; ფეხმარდი აქილევსი; ქერათმიანი მენე-

ლაოსი; ხალხთა მეუფე აგამენონი; ტკბილმოუბარი ნესტორი;

ჭკუაულევი ოდისევსი; ზუჩმოელვარე ჰექტორი; დალალმშვენიერი

ელენე; ქალმშვენიერ აქაია; საბარკულმშვენიერი აქაველები;

ღვინისფერი ზღვა; გრძელჩრდილიან შუბი; სპილენძისფერი ცა;

ფრთიანი სიტყვა; ოქრომრავალი მიკენი; ცხენმრავალი არგოსი;

მრავალქედიანი ოლიმპო. . .

ჰომეროსი ეპითეტებს, შედარებებს, მოქმედ გმირთა სახელებსაც ოსტატურად იყენებს მუსიკალური ფონის შესაქმნელად. ამ მხრივ საკმარისია მოვიყვანოთ ერთი ამონაწერი ”ილიადიდან”, სადაც უბრალო ჩამოთვლაა აქილევსთან მისასამძიმრებლად მისული ზღვის ნიმფების - ნერეიდებისა, რომელნიც გმირს დეიდებად ეკუთვნოდნენ. ოცდაცამეტი ნერეიდის სახელები ისეა ჩამოთვლილი, რომ იქმნება ერთი მუსიკალური პაუზა, რომელიც მოჰყვება გულშემზარავი გლოვის სცენას (”თმებს ბუწუწებად, ბღუჯა-ბღუჯა იწეწდა გმირი. ქორფა ქალები, აქილევსის ტყვენი აკივლდნენ, დარდმორეულნი გამოცვივდნენ სწრაფად კარვიდან, შემოეხვივნენ პელიდს, სიმწრით იმტვრევდნენ თითებს და მჯიღს იცემდნენ, სანამ მუხლი არ მოეკვეთათ”. . .). თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ჰომეროსის პოემებს პროფესიონალი აედები ასრულებდნენ როგორც მუსიკალურ ნაწარმოებს, ადვილი გასაგები იქნება ეფექტი, რასაც სახეთა უბრალო ჩამოთვლაც კი მოახდენდა. ეს მუსიკალური ეფექტი იგრძნობა თარგმანშიც:

მოვიდნენ: გლავკე, თალეია და კიმოდოკე,

სპეიე, თოე, ნესაიე, მკვირცხლი ჰალიე,

კიმოთოე და აკტაიე, ლიმნორეია,

იაირა და ამფითოე, მელიტე, დოტო,

აგავე, პროტო, დინამენე, ნაზი ფერუსა,

დექსამენე და ამფინომე, კალიანერა,

დროის, პანოპე, მშვენიერი გალათეია,

ნემერტესი და აპსევდესი, კალიანასა,

იანეირა და კლიმენე და იანასა,

ორეითვია და მაირა და ამათა. . .

(XVIII, 39-48).

ამ ციტატით მკითხველს შეუძლია წარმოიდგინოს მთლიანად ”ილიადის” ევფონიურობაც, რომლის გადმოტანა თარგმანში, ცხადია, იშვიათად ხერხდება. მაგალითად, როგორ შეიძლება გადმოიცეს, თუნდაც პოემის პირველი ტაეპის მუსიკალური ეფექტი, რომელიც ხმოვანთა კანონზომიერი მონაცვლეობით არის მიღწეული და ქმნის ერთგვარ მუსიკალურ ”სინუსოიდს”? ყურს საამოდ ხვდება ხმოვანთა ასეთი მონაცვლეობა:

ეია-ეიე -ეა - ეეია. . .

ჰომეროსის პოემების აღქმა, მით უმეტეს, მათი თარგმნა იმით არის გართულებული, რომ განწყობილება, რომელსაც პოეტი ქმნის, დაფუძნებულია არა მხოლოდ ლიტერატურულ ხერხებზე, არამედ ხელოვნების სხვა დარგთა საშუალებებზეც. ჰომეროსის პოემები, კერძოდ ”ილიადა” არის სინთეტური ხელოვნების შედევრი, რომელშიც არ შეიძლება უგულვებელყოფა პოეტურ-მხატვრულ აზროვნებასთან ერთად ფერწერულ-მხატვრული აზროვნებისა, მუსიკალურ-მხატვრული აზროვნებისა და თვით თეატრალური ხელოვნებისა. თუ საერთოდ ჭეშმარიტი პოეტური ქმნილების მოწყვეტა არ შეიძლება ხელოვნების სხვა დარგებიდან, თუ მეტნაკლებად ყველა პოეტურ შედევრში გარკვეული მნიშვნელობა აქვს მის ფერწერულ და მუსიკალურ მხარეს, ეს მით უფრო ითქმის ჰომეროსზე. მით უფრო ითქმის არა მხოლოდ იმიტომ, რომ საქმე გვაქვს მხატვრულ ფენომენთან, რომელიც ”ნორმისა და მიუწვდომელი ნიმუშის მნიშვნელობას ინარჩუნებს” (კ.მარქსი), არამედ იმიტომაც, რომ ”ილიადა” და ”ოდისეა” თავის დროზე შეიქმნა არა მხოლოდ საკითხავად, არამედ შესასრულებლად და მოსასმენად. სულგანაბულნი ისმენდნენ ბერძნები ათასობით ტაეპებს ტროის ომის შესახებ და სწორედ მათ მიერ მოსმენილი ნაწარმოები იყო ის ”ილიადა” და ”ოდისეა”, რაც ჩაიფიქრა ჰომეროსმა. მისი ქმნილება ამ შესრულებისა და მოსმენის პროცესსაც გულისხმობდა. დღეს ჩვენს სცენაზე კვლავ ცოცხლობს სოფოკლეს ”ოიდიპოს მეფე”, ევრიპიდეს ”მედეა”, შექსპირი ტრაგედიები, მაგრამ კაცობრიობა ვეღარ დაიბრუნებს იმ პირველყოფილ ”ილიადას”, რომელსაც ისმენდნენ, როდი კითხულობდნენ.

სწორედ ამიტომ ჰომეროსის პოემების დღევანდელმა ინტერპრეტატორმა და მთარგმნელმა უნდა სცადოს მკითხველამდე მიიტანოს შეძლებისდაგვარად მშვენიერება მისი ქმნილებისა, ხელთუქმნელი ალმასისა არც ერთ წახნაგს არ მოაკლოს ბრწყინვალება.

”ილიადა” არის გარდასულ ეპოქათა უბადლო სარკე, რომელიც გადმოგვცემს ომისა და მშვიდობის ვრცელ პანორამას, ადამიანური ვნებების სურათს, ხასიათთა და ინტერესთა შეჯახებას, მშვენიერებას იმ მადლისა, რასაც სიცოცხლე ჰქვია. ამიტომაც მრავალი საუკუნის მანძილზე ჰომეროსის ეპოსი განსაზღვრავდა და ასაზრდოებდა მშვენიერ ანტიკურ, ბერძნულ და რომაულ ლიტერატურას, დიდ გავლენას ახდენდა შემდგომდროინდელ მსოფლიო ლიტერატურაზე.

ჰომეროსის მიერ აღწერილი სურათები მონუმენტურია, თითქოს ხელშესახები ხდება მოვლენისა თუ მოქმედების მასშტაბურობა, სიდიადე. მკითხველს სჯერა, რომ ზევსი მართლაც ღრუბელთბატონია, იმდენად ძლიერია ყველა ღმერთზე, რომ ერთად შეუძლია შესარკინებლად გამოიწვიოს. მისი საშინელი ძალა სულ უბრალო მოქმედებაშიც ჩანს. აქილევსის დედას თეტისს ღმერთი პირდება, რომ მისი ვაჟის შეურაცხყოფისთვის შურს იძიებს. თეტისი მუხლით ჩახვევია ღმერთთა მეუფეს და დასტურს ელოდება. ზევსი თავსაც კი არ ხრის, შავ წარბებს დაუშვებს დაბლა. ეს საკმარისია, რომ ღმერთის თავზე თმები შეირხეს და იძრას მთელი ოლიმპო:

თანხმობის ნიშნად ძირს დახარა შავი წარბები.

მყისვე კრონიდის უჭკნობ თავზე სურნელოვანი

თმები შეირხა და ოლიმპო იძრა დიადი.

(I, 528-530).

საშინლად განრისხდა აპოლონი, როცა მისი ქურუმი შეურაცხყვეს ამ მრისხანების გამოსაცემად პოეტი ასე აგვიწერს ღმერთის გადმოჭრას ოლიმპოდან:

გული ირისხა, გადმოიჭრა ოლიმპოს მთიდან.

ბეჭზე კაპარჭი მოსალტული, მშვილდი მოეგდო

და ფრთოსან ისრებს აწივლებდა სისწრაფეს სრბოლის, -

ღმერთი მაღალი მღელავდა პირღამიანი.

(I, 43-47).

ასეთი კომსიური ნახტომის წარმოდგენას ან ზევსის ტიტანური ძალის გათვალისწინებას ხელს უწყობს ნაცნობი მასშტაბები და მოვლენები - გასროლილი ისრის ზუზუნი და მიწისძვრა. ისრის სისწრაფით უნდა გამოქროლილიყო ღმერთი, რომ მის ბეჭებზე კაპარჭში ჩაჭედილ ისრებს ზუზუნი დაეწყოთ, რა ძალა უნდა ჰქონოდა ზევსს, რომ მისი წარბის დახრას ოლიმპოს ქედი შეერყია!

კოსმიურ მასშტაბებს და ღვთაებრივ ძალებს არ ერიდება ჰომეროსი, როცა თავისი გმირების მოქმედებას აღწერს. ჰექტორი საბრძოლველად აწყობს რაზმებს, მისი კაშკაშა მუზარადი ხან ერთ რაზმში გაიელვებს, ხან სხვაგან გაიბრწყინებს:

როგორც ვარსკვლავი გამოჩნდება ღრუბლის ქულიდან,

დროდადრო ბრწყინავს და დროდადრო მიიმალება,

ისე ჰექტორიც, მეწინავე სპათა დამწყობი,

კვლავ მეომართა ბოლო რიგებს უბრუნდებოდა.

რვალი ელავდა, როგორც ელვა ეგიოხ ზევსის.

(XI, 62-66).

დიდებულია აიანტის ბრძოლის აღწერაც:

როგორც მდინარე ველს დატბორავს დიდროობისას,

მთით მოვარდნილი, ზევსის თქეშით დამძიმებული,

მუხას მოათრევს, ფიჭვის მორებს, ადუღებს მორევს

და შლამს თუხთუხით მიაქანებს ღვინისფერ ზღვისკენ,

ისე ყოველი აამტუტა ტელამონიდმა -

ცხენ-კაცს აპობდა. . .

(XI, 492-497).

მაგრამ იგივე აიანტი, როცა იგრძნობს, რომ აღარ შეუძლია წინ აღუდგეს ტროელთა მხედრობას, ბრძოლის ასპარეზს სტოვებს. პოეტი აქაც შესანიშნავ შედარებას პოულობს:

უკუმიიქცა, ვით ნადირი, თვას აცეცებდა

და ფეხაკრეფით გაეცალა ნელ-ნელა ტროელთ.

(XI, 546-547).

ბრძოლის გუგუნის გადმოსაცემად ჰომეროსი არაერთხელ მიმართავს ბუნების ძალებს, აბობოქრებულ სტიქიონს - მღელვარე ზღვას, ქარიშხალს, ხანძარს:

ზღვის ნაპირებთან ასე შმაგად ზვირთი არ ბორგავს,

გამოტყორცნილი ბორეასის მძვინვარე სუთქვით,

კოცონიც ასე არ გუგუნებს ხანძრად ქცეული,

როს მოედება მთაში ტევრს და ხეებს ნთქავს ხარბად,

ქარი არ ღმუის მაღალმთიან მუხის წვეროზე,

როს დააცრება ხეს მძვინვარე, გაშმაგებული,

როგორც გრგვინავდა ხმა ტროელთა და აქაველთა . . .

(XIV, 394-400).

პოეტი ზოგჯერ მიმართავს არაზუსტ შედარებას და ერთი შეხედვით თითქოს ორ საპირისპირო სურათს ათანაბრებს:

თითქოს მქუხარედ ეხეთქება ზღვა სანაპიროს,

ზვირთი ზვირთს მისდევს, ზეფიროსით აგორებული,

ზღვის შუაგულში აქოჩრილი, გრუხუნით კლდეზე

დაშლილ-დაფშხვნილი, როს კლდის უკან ნელი ტყლაშუნით

ტალღა და ტალღა მარილიან ქაფს მოიყენებს

ასე მიჰყვება დანაელთა ფალანგი ფალანგს,

ბრძოლად ისწრაფვის, ბელადების ბრძანება ისმის,

თვით მეომარნი კრინტს არ სძრავენ, საკითხავია -

ამდენ ხალხს მკერდში დახშობია ბგერა ყოველი?

(IV, 422-430).

ზღვის მქუხარება, კლდეზე შეხეთება თითქოს აქ არაფერი მოსატანია, რაკი ლაშქარი უხმაუროდ მიდის. მაგრამ ავტორი ამით ხაზს უსვამს მის პოტენციურ ძალას, შედარება გამოყენებულია ლაშქრის მომავალი მოქმედების წარმოსადგენად, ხოლო უშუალოდ ამჟამინდელ მის მოძრაობას პოეტი ადარებს კლდეზე შეხეთქებული დაშლილი ზვირთის წყნარ ტყლაშუნს, როცა იგი კლდის უკან ნელა მიიქცევა ნაპირიდან.

არანაკლებ შთამბეჭდავია შედარებები, როცა საომარ ეპიზოდს სცვლის მშვიდობიანი ცხოვრების სურათები. ეს სურათები ერთმანეთს უდარდება, რაღაც ერთი გარეგანი ნიშნის მიხედვით. აიანტ ტელამონის ძე და აიანტ ოილევსის ძე ერთმანეთის გვერდით იბრძვიან, მტრის რიგებში გზას იკაფავენ. ბუნებრივია, ისინი ხან მხარდამხარ დგანან, ხან ერთმანეთს ოდნავ სცილდებიან. ასევე არიან უღელში შებმული ხარები. ისინი წინსვლის დროს გან-გან იწევენ, მაგრამ უღელი აიძულებს კვლავ ერთმანეთს დაუახლოვდნენ. მხოლოდ ეს არის მსგავსება ამ ორ სურათს შორის, სხვა ყველაფერი საპირისპიროა: ხარების ტაატით სიარული და აიანტების სამკვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლა. და სწორედ ეს დაპირისპირება კიდევ უფრო მკვეთრად წარმოაჩენს მებრძოლთა გულმოდგინებას და მკითხველი უკვე თავისთავად ახდენს შედარებას ხარების მიერ გადაწვენილ ბელტებსა და აიანტების მიერ მოკლულ ტროელთა შორის:

უღლში შებრულ ხარებს გააქვთ სვე ხოდაბუნზე,

შავებს, ტოლძალებს. მიათრევენ გულდაგულ ერქვანს,

რქის ძირას ოფლი ჟონავს. ჯუფთად ვლიან ტაატით

და სვლის დროს ქედი ქედთან მიდის, რომ კვლავ დასცილდეს.

სვეს გაიტანენ და ბელტები ბელტებზე წვება.

ასევე ერთურთს მხარში ედგნენ აიანტები.

(XIII, 703-708).

ჰომეროსი ზედმიწევნით იცნობს ადამიანის ფსიქოლოგიას, რეალისტურა ასახავს მთელი მხედრობის განწყობილების ცვალებადობას. მან შესანიშნავად იცის, რომ ომი, რომელიც ბერძენთა გარკვეული წრის ინტერესებს ემსახურებოდა და გაჩაღებულიყო მენელაოსის ღირსების დასაცავად, არ შეიძლებოდა ყველა მებრძოლს გულთან ახლოს მიეტანა. ომს მოჰქონდა დიდება, სიმდიდრე, მაგრამ მასვე მოსდევდა წლობით გაგრძელება შრომა, სისხლისღვრა და სიკვდილი. ამიტომ საკმარისი იყო, გამოსაცდელად აგამენონს ლაშქრისთვის მოეწოდებინა, შევწყვიტოთ ბრძოლა და სამშობლოში გავეშუროთო, მთელს მხედრობას დაუარა დაუოკებელმა სურვილმა, სასწრაფოდ ჩაეშვათ ზღვაში ხომალდები. და სწორედ აქ იჩინა თავი პოეტის უტყუარმა რეალისტურმა ალღომ: მთელს ლაშქარს როდი ესმოდა მხედართმთავრის სიტყვა, მაგრამ წინა რიგებში შექმნილი განწყობილება ყველას გადაედო:

მისმა ნათქვამმა შეძრა სული, ყველა მებრძოლი

აფორიაქდა, გინდ სმენოდა და გინდა არა.

(II, 142-143).

ოდისევსმა უმალვე იგრძნო საერთო სულისკვეთებით აღტყინებული ბრბოს ფსიქოლოგია: ბევრმა თვითონაც არ იცოდა, რას აკეთებდა, მაგრამ სტიქიურად წამოჭრილ მისწრაფებას აჰყვა. ბრძენმა ოდისევსმაც ისარგებლა ამით და ბევრიც დააშინა:

მან გამოგვცადა, მაგრამ ახლა დასჯის აქაველთ,

თანაც ხომ ყველა არ გვესმოდა, რასაც ბრძანებდა.

(II, 193-194).

ამ მომენტში იჩენს თავს მეამბოხე თერსიტე, იგი ამხელს მხედართმთავრებს, რომელთაც ომი ხელს აძლევთ. იგი მხედრობას ლაჩრობას აყვედრის, რაკი აგრე იოლად დამორჩილებიან ოდისევის მუქარას:

ო, სულმდაბალნი, მხდალნო, ქალნო, არ-აქაველნო!

(II, 235).

აქ კი საჭირო ძალის ჩვენება, ძალით დათრგუნვა ამბოხებისა. ოდისევსიც აღარ აყოვნებს, ხალხის წინაშე სცემს თერსიტეს და ლაშქარი გრძნობს, რომ სიმართლე ძლიერის მხარესაა.

მეცნიერებაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ჰომეროსისთვის უჩვეულოა ადამიანის სულიერი მდგომარეობის ასახვა. ჰომეროსის გმირები, თითქოს, სტატიკურნი არიან, თუ ისინი იცვლიან გადაწყვეტილებას, ეცვლებათ გუნება-განწყობილება, ეს ხდება ღვთაების ჩარევით. ასეთი შეხედულება რამდენადმე მექანიკურია, არ არის გათვალისწინებული ჰომეროსის ეპოსისთვის დამახასიათებელი პირობითობა. ღვთაების ნება მთლიანად ემორჩილება მოვლენათა ლოგიკურ მიმდინარეობას. ღმერთის ჩარევა მხოლოდ ხერხია პოეტისათვის, რომელიც კი არ ცვლის, პირიქით, აგრძელებს მის მიერ არჩეულ გეზს. ”ილიადის” პირველ ქებაში აგამენონმა სასტიკად შეურაცხყო აქილევსი, იგი მზად არის შური იძიოს:

ფიქრით მი-და-მო ორ აზრს შუა კრთებოდა გული:

ან უნდა ეძრო ხმალი, თეძოს რომ ეხლებოდა,

დამხვდურს დასხმოდა, დაცაეკლა აგამენონი,

ან დაეთრგუნა მრისხანება, გული დაეცხრო

(I, 189-192).

ამ შინაგან ბრძოლას ქალღმერთ ათენას ჩარევა გადაწყვეტს, იგი გამოეცხადება აქილევსს და აგამენონის მოკვლაზე ხელს ააღებინებს. ეს არის ლოგიკური გადაწყვეტილება, რომელსაც ამართლებს სიუჟეტის შემდგომი განვითარება.

”ილიადაში” ბუნებრივია, ხშირია ბატალური სცენები, გმირთა შერკინების აღწერა. ბევრი სცენა ერთმანეთს ჰგავს. გმირებიც ხშირად ერთნაირად კვდებიან, ამისთვის პოეტს აქვს სტერეოტიპული ეპიკური ფორმულებიც, მეორდება გამოთქმები: ”მოყმე კბილებით ჩააფრინდა მიწას”, ”მეგობრებისკენ განართხო უილაჯო ხელები”, ”გრუხუნი გაიღო თორნ-მუზარადმა”, ”ხელებით ფხოჭნიდა მიწას” და სხვა. მაგრამ ეს გამოთქმები არ ხდება მოსაწყენი იმის გამო, რომ პოეტი ყოველი ახალი სიკვდილის სცენას მოუძებნის რაიმე ახალ ნიუანსს, დეტალს, რომელიც ადრე არ შეგვხვედრია:

მთრთოლვარე ხელნი მეგობართა მხარეს განართხო

ყრმამ სულთმობრძავმა(IV, 523-524).. . .

გადაეფარა მყის წვდიადი მეომფრი თვალებს (IV, 526). . .

მიწას დაემხო მოყმე, ცივ რვალს ჩაასო კბილი(V,75). . .

ამოიგმინა მან, მშვენიერ ეტლის ძარადან

ძირს გადმოეშვა თავდაყირა. მხრებით ჩაემხო

ერთხანს ქვიშაში, სანამ ცხენმა არ გაჰკრა გვერდი

და გააგორა. . . (V, 585-588). . .

ვით ყანობირში თავს ყაყაჩო გადახრის გვერდზე,

ნაყოფისა და გაზაფხულის ნესტის სიმძიმით,

ისე ჩაქინდრი ყრმამ ჩაჩქანით ძლეული თავი (VIII, 306-308) . . .

მიწას განრთხმულმა მიიძინა სპილენძის ძილით (XI, 241). . .

ჩიტებს გაუდით რია-რია და არა ქალებს (XI, 395). . .

ბექთარმა, შუბით გაპობილმა, ყრუ ხმა გაიღო,

მოყმე დაეცა, შუბისწვერი გულს განეწონა

და გულისძგერამ აათრთოლა თვით შუბისტარი.

XIII, 441-443). . .

განსაკუთრბულ სითბოს ანიჭებს ”ილიადას” მსუბუქი იუმორი, რომელშიც იგრძნობა პოეტის სიყვარული და, თუ გნებავთ, მოკრძალებაც თავისი გმირებისადმი:

მხცოვანთ აწ ბრძოლა არ შეეძლოთ, მაგრამ ბჭობის დროს

მძლეობდნენ სიტყვით, ვით ჭალებში - ჭიჭინობელა.

(III, 150-151).

აქვე შეიძლება გავიხსენოთ ერთი კომიკური სიტუაცია. ეს არის თითქოს უხეში ხუმრობა, მაგრამ იგი გმირის დასამცირებლად როდია გამიზნული. მენელაოსი და პარისი შეიბნენ. მენელაოსმა დაჯაბნა მისი ცოლის მომტაცებელი, მაგრამ პარისს აფროდიტემ უშველა, ბრძოლის ველიდან გააპარა და ელენეს სამთიობოში შეიყვანა:

. . . ერთად დიდებულ სარეცელზე დაწვნენ ნებივრად.

ატრევსის ძე კი ამ დროს მინდვრად, როგორც ნადირი,

ისე დაძრწოდა - ალექსანდრე ვნახოო იქნებ (III, 448-450).

ზოგჯერ იუმორს ”ილიადის” გმირები იყენებენ, როგორც ორატორულ ხერხს. ჰელენოსს სურს დაარწმუნოს ჰექტორი და ენეასი, რომ საჭიროა ლა

ზოგჯერ იუმორს ”ილიადის” გმირები იყენებენ, როგორც ორატორულ ხერხს. ჰელენოსს სურს დაარწმუნოს ჰექტორი და ენეასი, რომ საჭიროა ლაშქრის შეჩერება ტროის კარიბჭესთან, სანამ ლტოლვილი მებრძოლები გალავნის შიგნით შეიჭრებიან და თავს შეირცხვენენ. ჰელენოსი მათ წარმოუდგენს სურათს, რომელიც ამ სამარცხვინო შიშს შეიძლება მოჰყვეს:

აქ დახვდით, ბჭესთან შეაჩერეთ ლტოლვილნი სპანი,

სანამ ცოლებთან შევარდნილან, ქალის კალთაში

თავი ჩაურგავთ და გამხდარან მტრის სახარხარო!

(IV, 80-82).

აფროდიტე ბრძოლის ველზე ტროელებს ეხმარებოდა და გმირმა დიომედემ დაჭრა. ათენა განრისხებულია მასზე და სურს ზევსთან უჩივლოს. მეომფარი ქალღმერთი დასცინის სიყვარულის ქალღმერთს, რომლის საქმე სუსტი დიაცების შეცდენაა და ის კი სხვის საქმეშიც ეჩრება:

აქაველ ასულს კვიპროსელი, ვგონებ, აცდენდა,

რომ კვლავ მის რჩეულ ტროელ ვაჟკაცს ნდობოდა ქალი.

და, იქნებ, როცა მიფერა მდიდრულ სამოსზე,

ოქროს სარტყელმა გაუკაწრა ნაზი ხლები? (V, 422-425).

ხშირად გმირები ერთურთს დასცინიან ბრძოლის დროს. გამანადგურებელი და ღვარძლიანია, მაგალითად, პატროკლეს სიტყვები, რომლითაც იგი ზეიმობს ჰექტორის მეაბჯრის კებრიონეს ძლევას. პატროკლეს დარტყმა იმდენად ძლიერი იყო, რომ კებრიონე ეტლიდან თავდაყირა დაეშვა:

ო, ღმერთო ჩემო, რა მჩატეა, რა სწრაფად ყვინთავს!

თევზმრავალ ზღვაში ეგ როგორმე რომ გასულიყო,

ბევრს აამებდა, როს ნიჟარებს მოკრეფდა ფსკერზე,

მღელვარე ზღვაშიც ისკუპებდა გულარხეინად.

თუმცა ველზეა, მაინც როგორ მარდად ჩაყვინთა!

ვხედავ, გყოლიათ მყვინთავები თურმე ტროელებს!

(XVI, 745-750).

დიდი ადგილი უჭირავს ”ილიადაში” გმირთა დიალოგებს. პოემის გმირები ორატორული ხელოვნების მწვერვალებს აღწევენ. მახვილგონიერება, ცხოვრების ღრმა ცოდნა,მსმენელის განწყობილებისა და სულიერი მდგომარეობის გათვალისწინება ახასიათებს ჰომეროსის გმირთა მიერ წარმოთქმულ სიტყვებს.

აფროდიტემ ბრძოლის ველზე განსაცდელისგან დაიხსნა პარისი. ქალღმერთმა ელენეს გამზრდელის სახე მიიღო და ქალს ურჩია, რომ სამთიობოში სწვეოდა ქმარს: იგი ისე ლამაზია და თავს ისე ლაღად გრძნობს, თითქოს საშინელი ბრძოლა კი არ გადაუტანია, არამედ ნადიმიდან მობრუნებულა, ან კიდევ თითქოს ახლა ემზადება ფერხულში ჩასაბმელადო. მშვენიერ ელენეს გაორებული გრძნობა დაუფლებია. რამდენიმე ხნის წინათ მას მოაგონდა ყოფილი ქმარი მენელაოსი და თავისი ნათესავები, თითქოს გაღვივდა კიდეც დიდი ხნით ადრე მიფერფლილი გრძნობა სიყვარულისა, მაგრამ ახლა კვლავ იძალა პარისის ტრფობის სურვილმა. ელენეს ხასიათში სჭარბობს ემოციური საწყისები, მდედრის იმპულსები, მასში მიჩლუნგებულია მოვალეობის გრძნობა მიტოვებული ქმრისა და ოჯახისადმი. მაგრამ საკმარისი იყო დიაცს შეეცნო ქალღმერთი, რომლის მიზეზითაც იგი პარისს ერგო, რომ გულში პროტესტის გრძნობამ იფეთქა:

მაგრამ როგორც კი შეამჩნია ქალღმერთის

მკერდი ქათქათა, ელვარება ვნებიან თვალთა,

ასე მიმართა აფროდიტეს ელდაცემულმა. . . (III, 396-398).

ელენე აღშფოთებულია, იგი აფროდიტეს საქციელში ხედავს ძალადობას:

ოი, სასტიკო! კვლავ შეცდენა გწადია ჩემი?

ან გსურს ხალხმრავალ რომელიმე შორეულ ქალაქს,

ფრიგიისა და მეონიის ციხეს მიმგვარო?

ვინმე საქმარო იქაც ხომ არ შეგირჩევია?

. . . შენ თვითონ წადი შენს რჩეულთან, დათმე ღმერთები,

ნაზი ტერფებით ოლიმპოსაც აღარ შეეხო.

ვნებით ეწამე, უალერსე, სანამ მოკვდავი

გიწოდებს მხევალს ან მეუღლეს!

ომის ველიდან

გაქცეულს აღარ ვეახლები! მრცხვენია კიდეც

გავიზიარო სარეცელი!

ტროელ დიაცთა

დაცინვას სადღა გავექცევი? მაკმარე ტანჯვა!

(III, 399-412).

მაგრამ აფროდიტეს კარგად ესმის, რომ მისი წინადადების უარსაყოფად დიაცს სხვა საბუთი, გარდა პროტესტის გრძნობისა, არ გააჩნია. მას პარისთან მისვლას ტროელ მანდილოსანთა შიში უფრო უშლის, ვიდრე პირველი ქმრის სიყვარული. ამიტომაც ქალღმერთი მუქარით აიძულებს ქალს სხვათაგან მალულად ეწვიოს რჩეულს.

დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს ჰომეროსი მხედართმთავართა მიერ ბრძოლის წინ ლაშქრის გასამხნევებლად წარმოთქმულ სიტყვებს. მხედართმთავრები ლაშქარს შთააგონებენ, რომ ბრძოლა აუცილებლად მათი გამარჯვებით დაგვირგვინდება, ამთს მხარესაა თვით ზევსი და სხვა ღმერთები, გარდა ამისა, თვით ისინი მტრებზე ძლიერნი არიან. აგამენონი, მაგალითად, მხედრობას იმას კი არ ეუბნება, ჩვენ მტერზე ათჯერ უფრო მრავალრიცხოვანი ვართო, არამედ მკაფიო არითმეტიკულ ამოცანას უსვამს: ჩვენ რომ ლაშქარი ათეულებად დაგვეყო და თითო ტროელი ღვინის მწდეებად მიგვეჩინა მათთვის, ბევრ ჩვენს ათეულს მერიქიფე არ ეყოფოდა. მაგრამ ზოგჯერ ასეთი მშვიდი საუბარი არ სჭრის და მაშინ მხედართმთავრები არ ერიდებიან დამამცირებელ სიტყვებსაც:

თქვენ აქაველნი უნდა გერქვათ? არა - ქალები! . .

. . . თქვე უსულგულო, უსაქმურო, უღირსო ხალხო!. . .

(VII, 96, 100).

გავიხხსენოთ აგამენონის სიტყვა, რომლითაც იგი მიმართავს ჰექტორის ძლიერებით თავზარდაცემულ სპას:

სირცხვილი თქვენდა, სახით მშვენნო, საქმით უგვანნო!

რა იქნა თქვენი დაქადება - ჩვენ ვართ, რაც ვართო,

ლემნოსზე ეგრე მედიდურად რომ ღაღადებდით?

ლხინის დროს თქვლეფდით რქოსან ხარებს, სცლიდით ძირამდე

ფიალებს, ღვინით სულ პირამდე ალიცლიცებულს.

ას, ორას ტროელს, თქვენ ამბობდით, თითოეული

თავს აუვალთო! ახლა ერთიც არ ღირხართ ყველა,

ერთი ჰექტორი!. . . (VIII, 228-235).

”ილიადაში” მრავალი ორთაბრძოლაა აღწერილი და თითქმის ყოველი მათგანი იწყება სიტყვიერი შეტაკებით. მოწინააღმდეგენი ემუქრებიან, აშინებენ ერთმანეთს, ლაპარაკობენ თავიანთ ღვთაებრივ წარმომავლობაზე, დასცინიან მეტოქეს. ასე, მაგალითდ, ჰექტორი მიმართავს დიომედეს:

ტიდიდო, როგორ გსურს იდიდო დანაელთ შორის,

სავსე თასბით რომ გამკობდნენ მონადიმენი!?

აწ რაღა ეთქმით: დიაცადღა მათ მოვლენიხარ!

გაჰქრი, გომბიოვ, გოგო-ბიჭავ!. . .

ვიდრე მე დამცემ,

კოშკზე აძვრები, ტყვედ წაასხამ გემზე ჩვენს ცოლებს,

მანამ დაგამხობ, დაიმონთან დაიკარგები!

(VIII, 161-166).

ბუნებრივია, ჰომეროსის სიმპათიები ბერძენთა გაერთიანებული მხედრობის მხარეს არის, მაგრამ ეს სრულებითაც არ უშლის ხელს მკითხველს, უაღრესი პატივისცემით განიმსჭვალოს ტროელთა მხედართმთავრის ჰექტორისადმი. სამშობლოსა და ოჯახისადმი მოვალეობის მაღალი გრძნობა, ხალხის და მამულისათვის თავდადება ჰექტორის სახეს გამოარჩევს ”ილიადის” სხვა გმირებისაგან. ჰექტორი ერთ-ერთი საუკეთესო სახეა სამშობლოსათვის თავდადებული გმირისა მსოფლიო ლიტერატურაში. მღელვარებით კითხულობ ჰექტორისა და მისი მეუღლის გამოთხოვების სცენას და უნებურად გეუფლება მშობლიური თბილი გრძნობა გმირისადმი, გენანება, რომ მალე უნდა დასცილდე მას, რომ მალე უნდა დაეცეს ასეთი კეთილშობილი გმირი ბრძოლის ველზე. სამშობლოს დაცვის გზაზე ჰექტორი არავითარ საშიშროებას არ უშინდება. პულიდამანტი მას აფრთხილებს, რომ ზევსი ლაშქარს ავბედით სასწაულს მიანიშნებს, გასაფრთხილებლად მოუვლენს არწივს. მაგრამ ურყევია ჰექტორის გადაწყვეტილება - მტერს იგი აღარ დაემალება ტროის ციხეში:

არა ღმერთის მწამდეს, არამედ ცად მფრინავი ჩიტის?

ჩირად არ მიღირს მე ჩიტები

რა მენაღლვება,

მარჯვნივ გაჰკრავენ - აღმოსავლით, დილის, მზის მხარეს,

თუ მარცხნივ, პირქუშ და ფერმიმქრალ დასავლეთისკენ!

ჩვენ მხოლოდ დიად ზევსის ნებას უნდა ვერწმუნოთ,

მოკვდავ კაცთა და მარადნეტარ ღმერთთა მბრძანებლის!

ყველაზე დიდი სასწაული ქვეყნის დაცვაა!

(XII, 237-243).

და სწორედ ეს ყველაზე დიდი სასწაული - სამშობლოს სიყვარული აძლევს ძალას ჰექტორს.

ორატორული ხელოვნების ჭეშმარიტი შედევრია აქილევსის სიტყვა, რომლითაც იგი მიმართავს მასთან შესარიგებლად მოსულ აგამენონის მოციქულებს. აგამენონმა არ დააფასა მისი თავდადება, საქვეყნოდ თავი მოსჭრა - საყვარელი ბრისეისი წაართვა. აქილევსმა შურისძიების სასტიკი გეგმა აირჩია: განუდგა აქაველთა მხედრობას და აგამენონის ლაშქარი გამძვინვარებულ ტროელებს შეატოვა. აღარაფერი შეცვლის მის გადაწყვეტილებას, უმადური აგამენონი მის თანაგრძნობას ვერ დაიმსახურებს:

ვერც აგამენონ, დანაელი ვერც სხვა რომელი

გულს ვერ მომილბობს!

რა მადლობა ერგო იმ ვაჟკაცს,

ვინც მიწყივ ტროელთ სპას ებრძოდა მკავმოუღლელი?!

ერთი ფასი აქვს თქვენში მხდალსაც და მეომარსაც,

ერთი ფასი აქვს უსულგულოს და ძალგულოვანს,

ყველა ერთია - უქმად კვდება, თუ საქმე მოკლავს!

(IX, 315-320).

გმირების შეტაკება, როგორც აღვნიშნეთ, სიტყვიერი პაექრობით იწყება. მაგრამ ეს ისე ოსტატურად არის აღწერილი პოეტის იერ, რომ არავითარ უხერხულობას არ იწვევს. არ იბადება კითხვა - ბრძოლის ველზე, ისრისა და შუბების ზუზუნში, ამ საშინელ ორმოტრიალში, მებრძოლთ სადა აქვთ დრო ასეთი ვრცელი სიტყვებით მიმართონ ერთურთს? ასეთი კითხვა ერთ შემთხვევაში ებადება ბრძოლის დროს თვით პატროკლეს:

ო, მერიონე, რაღად ხარჯავ სიტყვას ამაოდ?

ტროელთ ლაშქარი შენს ნათქვამზე არ დანებდება

სიკვდილს, ვიდრეღა შავი მიწა არ დაფლავს გვამებს:

მკლავი წარმართავს ბრძოლას, ხოლო სიტყვები - ბჭობას.

არ მწამს კაფია, როცა მტერი ასაკაფია!

(XVI, 627-631).

მაგრამ ეს ეჭვი სრულიადაც არ უშლის ხელს თვით პატროკლეს მტერს დამცინავი სიტყვებით შეეგებოს.

ამაღელვებლად აქვს ჰომეროსს აღწერილი პატროკლეს და ჰექტორის დატირების სცენები, გოდებანი აქილევსისა, ბრისეისის, პრიამოსის, ჰეკაბეს, ანდრომაქესი. განსაკუთრებით შთამბეჭდავია ანდრომაქეს გოდება, რომელიც წარმოგვიდგენს ობოლი ასტიანაკეტის მომავალ ბედს. ამ გოდებაში ასახულია შემზარავი და რეალისტური სურათი ობლის ცხოვრებისა:

შენ, ქმარო ჩემო,სამუდამოდ ქვეშეთის მღვიმეს

უნდა ეწვიო და მე მტოვებ ქვრივს, უნუგეშოს!. . .

ხოლო ძე ჩვენი, უბედური დედ-მამის შვილი

ობოლი დარჩა. . . ვაგლახ, შენ მას აღარ ეკუთვნი

ნუგეშად. . . შენ ხომ აღარ ხარ! . . . აღარც გყავს შვილი!. . .

თუ აქაველებს გადაურჩა კაცთამჟლეტ ომში,

მიწყივ შრომა და ტანჯვა ელის ბალღს უპატრონოს.

გადამთიელი ხელთ ჩაიგდებს ობლის ხოდაბუნს,

მალე ბავშვობის ამხანაგიც დაეკარგება.

დაეხეტება ქედმოხრილი, ნამტირალევი,

სათხოვრად მამის მეგობრებთან მიდის მორჩილად,

ერთს ქლაინაზე, სხვას ქიტონზე ეპოტინება.

ზოგს ეცოდება, სამოწყალოდ გაიღებს ლუკმას,

პირს გაუსველებს, სასა მაინც დარჩება მშრალი. . .

უფრო ხშირად კი მეოჯახე სვებედნიერი

ხელსა ჰკრავს ხოლმე, აუგ სიტყვას ზედ მიაყოლებს:

თავიდან მომწყდი! მეგობრებთან აქ შენი მამა

კი არ ილხენსო!. . . და კვლავ დედას ეძებს მტირალი. . .

(XXII, 482-499).

ჰომეროსის საკითხი

ჩვენ ამ მცირე ლიტერატურულ ნარკვევში ვერ დავისახავთ მიზნად ”ილიადის” ანალიზს, მაგრამ თარგმანის წინასიტყვაობა შეგნებულად დავიწყეთ საუბრით პოემის მხატვრულ მხარეზე ისე, რომ არ შევხებივართ ჰომეროსის ეპოსთან დაკავშირებულ ისტორიულ-ლიტერატურულ პრობლემებს. ეს პრობლემები კი მრავალია და მათ, რა თქმა უნდა, დიდი მნიშვნელობა აქვთ თვით ”ილიადის” სწორი ანალიზისა და აღქმისათვის. ჰომეროსის პოემებში იმდენი სიტყვაც არ იქნება, რამდენი გამოკვლევაც დაწერილა ჰომეროლოგიაში, მაგრამ ხშირ შემთხვევაში მკვლევარები - ფილოლოგები, ისტორიკოსები, არქეოლოგები და სხვანი მეორე პლანზე აყენებდნენ მხატვრულ მხარეს, ზოგჯერ დასკვნები ისე გამოჰქონდათ, რომ არც ითვალისწინებდნენ მხატვრული შემოქმედების თავისებურებებს. ”ილიადა”, პირველ ყოვლისა, გენიალური პოემაა, ვისაც არ უნდა ეკუთვნოდეს იგი და როდესაც არ უნდა იყოს დაწერილი.

ჰომეროსის შემოქმედებით დაინტერესებულნი ყოფილან ჯერ კიდევ უძველეს დროს. VI საუკუნეში ჩვენს ერამდე პისისტრატეს შეუქმნია სპეციალური კომისია, რომელსაც ჰომეროსის ქმნილებათა ტექსტის დასადგენად მნიშვნელოვანი მუშაობა ჩაუტარებია.

II საუკუნის საეკლესიო მწერლის ტატიანეს გადმოცემით ჰომეროსის ეპოსს სწავლობდნენ თეაგენე რეგინელი (VI ს.ძვ.წ.ა), სტესიმბროტე თასოსელი, ანტიმაქოს კოლოფონელი, ჰეროდოტე ჰალიკარნასელი და სხვა ძველი სწავლულები. ისტორიოგრაფიის მამათავარი ჰეროდოტე (484-425 წწ.ძვ.წ.ა.). ეხებოდა ჰომეროსის მოღვაწეობის ხანას და მის ლიტერატურულ მემკვიდრეობას. მას ჰომეროსის ნაწარმოებებად არ მიაჩნდა კიკლიკური პოემები ”კიპრიები” და ”ეპიგონები” (ჰეროდოტე, II). ჰომეროსის ანტიკური მკვლევარები ხშირად იყენებდნენ ხოლმე გლავკოს რეგინელის შრომას     . განსაკუთრებული ღვაწლი ბერძნული ლიტერატურის შესწავლის ისტორიაში მიუძღვის არისტოტელეს (384-322 წწ.ძვ.წ.ა.) შესანიშნავი ტრაქტატით   არისტოტელემ მეცნიერული საფუძველი ჩაუყარა ლიტერატურისმცოდნეობას. მან მოგვცა ჰომეროსის ნაწარმოებთა საფუძვლიანი ანალიზი. ბევრი მისი მოსაზრება ახლაც დიდი ყურადღების ღირსია.

განსაკუთრებით გაძლიერდა ჰომეროსისადმი ინტერესი ალექსანდრიის სამეცნიერო დაწესებულებებში. ალექსანდრიელ მეცნიერთა სახელთანაა დაკავშირებული ჰომეროსის ”ილიადისა” და ”ოდისეის” 24-24 სიმღერად (ქებად) დაყოფა ბერძნული ანბანის შესაბამისად. ალექსანდრიელმა მეცნიერებმა ქებათა უკეთ გაგების მიზნით მათ წარუმძღვარეს მოკლე შინაარსები - ჰიპოთეზისები. მათვე დიდი მუშაობა ჩაატარეს ჰომეროსის პოემათა შედგენილობის გასარკვევად. ალექსანდრიის ბიბლიოთკის პირველ გამგეს ზენოდოტე ეფესელს ჩაუყრია საფუძველი ჰომეროსის ლექსიკონისათვის. მან ჰომეროსის ტექსტში მრავალი ახლებური წაკითხვა შეიტანა. სხვა მრავალ შესწორებათაგან ცნობილია მისი 385 შესწორება. ჰომეროსის ტექსტის გასწორების მიზნით ”ზენოდოტე განსაკუთრებული ენერგიით იღებდა ზომებს. მას ვარაუდები ერთობ ემარჯვებოდა და სვამდა მათ ტექსტში ეჭვის გარეშე. აგრეთვე უმალ ამოაგდებდა მთლიანი ტექსტიდან ტაეპს, რომელიც არასწორად ეჩვენებოდა. . . ბევრად ფრთხილი იყო არისტოფანე”, რომელსაც უფრო დახვეწილად გამოუცია ჰომეროსის ტექსტი. განსაკუთრებით დიდი მუშაობა ჩაუტარებია ჰომეროსის პოემების შესწავლისა და გამოცემის საქმეში არისტრაქე სამოთრაკელს (დაახლ. 217-145 წწ. ძვ. წ.ა.). მას ორჯერ გამოუცია ჰომეროსის პოემები. კრიტიკულად მისდგომია წინამორბედ რედაქტორთა, განსაკუთრებით ზენოდოტეს შესწორებებს, თვითონ კი 681 ახალი შესწორება შეუტანია ჰომეროსის პოემათა ტექსტში. იგი ჰომეროსის პოემებს წინასწარი მოსაზრებებით უდგებოდა. მისი აზრით ”ილიადისა” და ”ოდისეის” ავტორი იყო ერთი ადამიანი, იონიელი პოეტი. ამიტომ ტექსტში რაც კი ეწინააღმდეგებოდა ამ მოსაზრებას, ამოუშლია.

ალექსანდრიაში საფუძველი ჩაეყარა ჰომეროსის ეპოსზე ახალ შეხედულებას, რომლის შექმნა დაკავშირებულია ქსენონისა და ჰელანიკეს სახელთან. ამ თეორიის მიხედვით ”ილიადა” და ”ოდისეა” სხვადასხვა ავტორის მიერაა შექმნილი, რადგანაც მათ შორის არსებობს ზოგიერთი წინააღმდეგობა. ამ მეცნიერებს უწოდეს ”გამთიშველები”.

ალექსანდრიელმა მეცნიერებმა დიდი მუშაობა ჩაატარეს ჰომეროსის პოემების ტექსტის დადგენის, ჰომეროსის ლექსიკონის შექმნისა და პოემათა გამოცემის საქმეში. არისტარქე სამოთრაკელმა გამოარკვია, რომ ჰომეროსის პოემებში სიტყვა  ნიშნავს გვამს და არა სხეულს, როგორც კლასიკურ ბერძნულში,  ნიშნავს ლტოლვას და არა შიშს,  ნიშნავს შრომას და არა ტანჯვას და ა.შ.

არც ანტიკურ და არც ალექსანდრიელ მეცნიერებს ეჭვი არ ეპარებოდათ, რომ ”ილიადა” და ”ოდისეა” ინდივიდუალური პიროვნების შემოქმედებას წარმოადგენდა და რომ ეს პიროვნება ჰომეროსი იყო. ქორიძონტებზე შორს ძველ ფილოლოგოსთა სკეპსისი არ წასულა. სულ სხვა ვითარება შეიქმნა კლასიციზმის ეპოქაში. შემჩნეული იქნა, რომ ”ილიადა” და ”ოდისეა” სრულებითაც არ ეთანხმება ეპოსისადმი კლასიცისტებსი მიერ მიყენებულ მოთხოვნებს. ამ პოემებში შენიშნეს მრავალი არა მარტო მხატვრული, არამედ ფაქტობრივი წინააღმდეგობა. ამიტომაც, როგორც მოსალოდნელი იყო, სწორედ ამ ეპოქაში შეიტანეს ეჭვი ჰომეროსის არსებობაზე. აბატმა დ’ობინიაკმა 1664 წელს დაწერა შრომა ”დისერტაცია ჰომეროსის შესახებ”. მისი ნაშრომი მხოლოდ ავტორის სიკვდილის შემდეგ, 1715 წელს, გამოქვეყნდა. დ’ობინიაკი ამტკიცებდა, რომ არ არსებობდა არავითარი ინდივიდუალური პოეტი ჰომეროსი, არამედ იყვნენ ”ჰომერიდები”, ბრმა აედები, რომელნიც სხვადასხვა საგმირო ხასიათის ნაწარმოებებს ასრულებდნენ. ”ილიადა” და ”ოდისეა” - ამ ნაწარმოებთა მექანიკურ კრებულებს წარმოადგენს. ჰომეროსის პოემები მაშინა მშვენიერი, როცა უკუვაგდებთ აზრს, რომ ისინი ერთმა ადამიანმა შექმნა. დ’ობინიაკის აზრით ”ილიადა” და ”ოდისეას’ შემკრები იყო ლიკურგე.

ასეთი თეორიით დ’ობინიაკი კლასიციზმს უხდიდა ხარკს, მაგრამ ამავე დროს ეწინააღმდეგებოდა მის პრინციპებს, რომელთა მიხედვითაც ზეპირი შემოქმედება საერთოდ უგულვებელყოფილი იყო. სწორედ ამიტომაც თუმც თავისი ეპოქის მოთხოვნილებებს შეესაბამებოდა, აბატ დ’ობინიაკის თეორიამ თავის დროზე გამოხმაურება ვერ ჰპოვა, სანამ იგი არ განაახლა ვოლფმა.

1795 წელს გერმანელმა მეცნიერმა ფრიდრიხ ავგუს ვოლფმა გამოსცა ჰომეროსი და თავის გამოცემას დაურთო წინასიტყვაობა - Prolegomena ad Homerum. ვოლფმა განავითარა აბატ დ’ობინიაკის თეორია, თუმცა, ეს თეორია თვით ვოლფის სახელითაა ცნობილი, რადგანაც ასეთი შეხედულება მეცნიერებაში მისი საკმაოდ დასაბუთებული, მეცნიერულად არგუმენტირებული ნაშრომის წყალობით გავრცელდა.

ვოლფის აზრით ”ილიადა” და ”ოდისეა” წარმოადგენდა საგმირო პოემების კრებულს, შედგენილს პისისტრატეს კომისიის მიერ. არამეცნიერული და არაკეთილსინდისიერი იყო ვოლფის მტკიცება, რომ ანტიკური ხანის მოღვაწენიც ამ საკითხს ასევე უყურებდნენ. სინამდვილეში კი აბატ დ’ობინიაკამდე არავის ეჭვი არ შეპარვია ჰომეროსის ავტორობაში.

ვოლფის თეორიამ დიდი გამოხმაურება ჰპოვა ევროპაში. XIX საუკუნიდან მოყოლებული დღემდე ჰომეროლოგია გაყოფილია ორ ძირითად ბანაკად - ვოლფელებად და უნიტარებად (ერთავტორობის მომხრეებად), წარმოიშვა მრავალი ახალი თეორია, რომელთაგან შეიძლება დავასახელოთ გოტფრდ ჰერმანის ”განვრცობის თეორია” (Erweiterungtheorie), რომლის მიხედვით ”ილიადისა” და ”ოდისეის” დაწერამდე არსებობდა ”პირველი -ილიადა” და ”პირველი-ოდისეა”; მცირე სიმღერათა თეორია (Kleinliedertheorie), რომელიც ჰომერსის პოემების საფუძვლად თვლიდა მცირე ეპიკურ ნაწარმოებებს (ეს თეორია ჩამოყალიბებული იყო კ. ლახმანის წიგნში Betreraxhtungen über Homers ilias და მას იზიარებდნენ დიდი გერმანელი პოეტები გოეთე და შილერი); ”ძირითადი მარცვლის თეორია” (Kerntheorie), რომელმაც დიდი გამოხმაურება ჰპოვა რუსეთში ლეონტიევის, შესტაკოვისა და მიშჩენკოს შრომების სხით.

კირხჰოფის სახელთანაა დაკავშირებული ”კომპილაციის თეორია”, რომლის მიხედვითაც ჰომეროსის პოემები შედგება არა პატარა სიმღერებისაგან, არამედ დიდი ეპიკური ტილოებისაგან,

როგორიც უნდა იყოს ”ოდისევსის დაბრუნება”, ”ოდისევსის თავგადასავალი სამშობლოში”, ”ტელემაქია” და სხვა. ეს პოემები შეიქმნა სხვადასხვა დროს და ერთმა პოეტმა, თუნდაც ჰომეროსმა, გამოიყენა ისინი როგორც მასალა, დაუმორჩილა ერთ მთლიან მხატვრულ კონცეფციას და ერთი ნაწარმოების სახით გადმოგვცა.

უნიტარული თეორიის წარმოშობა უკავშირდება ნიცშის სახელს, რომელსაც ეკუთვნის შრომები ”ბერძნული ეპიკური პოეზია” (Die Sagenpoesie der Griechen) და ”ბერძნული ეპიკური პოეზიის ისტორიისათვის” (Beiträge zur Geschicte der epischen Poesie de Griechen). ნიცში არ უარყოფს, რომ ჰომეროსი რაღაც მასალებით სარგებლობდა, მაგრამ გადაჭრით წინააღმდეგია, რომ ”ილიადასა” და ”ოდისეაში” დავინახოთ ერთზე მეთი შემოქმედის ხელი.

ჰეგელს ჰომეროსის ეპოსის მიჩნევა სხვადასხვა რაპსოდიებსი მექანიკურ კრებულად ანტიმხატვრულ და ბარბაროსულ წარმოდგენად მიაჩნდა.

ანტიკურ ხანაში არსებობდა ჰომეროსის ბიოგრაფები, რომლენიც 1845 წ. გამოსცა ვესტერმანმა. ჰომეროსის ბიოგრაფები ერთმანეთისგან ძირფესვიანად განსხვავდებიან. ამის დასამტკიცებულად ინგლისელმა ჰომეროლოგმა თომას ალენმა გამოსცა ტაბულები, სადაც აღნუსხულია ჰომეროსის ბიოგრაფიებში არსებული წინააღმდეგობანი. არის მხოლოდ ერთი მნიშვნელოვანი თანხვედრა, ჰომეროსის გარდაცვალების ლოკალიზება კუნძულ იოსზე. ეტყობა, იოსის მიჩნევა პოეტის უკანასკნელ საცხოვრისად ემყარება მისი პოემების ენობრივ მონაცემებს.

როგორც ახლა საყოველთაოდ აღიარებულია, ჰომეროსი არ არის საკუთარი სახელი, არამედ საზოგადოა და ნიშნავს ბრმას. ჰომეროსის სახელი იმიტომ დაიკარგა, რომ მის ეპოქაში პოეტის პიროვნება არავის აინტერესებდა, რადგან აედი ძველ ბერძნებს მიაჩნდათ მხოლოდ იარაღად, ინსტრუმენტად ღმერთის, მუზის ხელში. ხოლო როცა ბერძნები დაინტერესდნენ ”ილიადისა” და ”ოდისეის” ავტორის ვინაობით, გვიანღა იყო, გენიალური პოეტის სახელის ნაცვლად კაცობრიობას შემორჩა მუნჯი ფორმულა - ჰომეროს.

ჰომეროსის მოღვაწეობის დროზე მეცნიერება უფრო გარკვეულ პასუხს იძლევა. აქამდე ითვლებოდა, რომ ჰომეროსი მოღვაწეობდა IX საუკუნის ბოლოს. უკანასკნელი ხანის გამოკვლევებში ეს თარიღი უფრო მოახლოებულია. მისი მოღვაწეობის ხანად მიჩნეულია ძველი წელთაღრიცხვის VIII საუკუნე. ვებსტერი, მაგალითად, ვარაუდობს, რომ ”ილიადა” ჰომეროსმა შექმნა 750 წლის ახლო ხანებში, ხოლო ”ოდისეა” დაახლოებით 720 წელს.

თითქმის საუკუნენახევრიანი ბრძოლა ჰომეროლოგიაში ვოლფელებსა და უნიტარებს შორის დღესდღეობით უკანასკნელთა სასარგებლოდ იხრება. ბოლო დროის გამოკვლევებში სულ უფრო და უფრო მეტი საბუთიანობით მტკიცდება, რომ ”ილიადისა” და ”ოდისეის” შემოქმედი ერთი ავტორი უნდა ყოფილიყო. თანდათან მოიხსნა დღის წესრიგიდან ვოლფელების ყველაზე უფრო ”გამანადგურებელი” არგუმენტები. ანალიტიკური მეთოდი, რომელიც ვოლფელებმა უმაღლეს საფეხურზე აიყვანეს, წარმატებით იქნა გამოყენებული მათივე წინააღმდეგ.

ჰომეროსის ავტორობის მოწინააღმდეგეთ მიაჩნდათ, რომ ორი დიდი პოემა, რომელთა საერთო მოცულობა დაახლოებით 28 000 ტაეპია, შეუძლებელია შექმნილიყო ზეპირად, შეუძლებელი იყო მათი დამახსოვრებაც და მოსმენაც. ჰომეროსის დროს კი დამწერლობა არ არსებობდა. არ იყო მიკვლეული VII საუკუნეზე უადრესი ბერძნული წარწერები. ამიტომ ლოგიკური იყო ეფიქრათ, რომ არსებობდა ცალკეული, შედარებით მოკლე, ზეპირად შექმნილი თხზულებანი, რომელთა ერთ კრებულად თავმოყრა მოხერხდა მხოლოდ პისისტრატეს დროს VI საუკუნეში. მაგრამ გამოირკვა, რომ, ჯერ ერთი, ჰომეროსს უნდა ეცხოვრა VIII საუკუნეში და ამ დროისათვის, ყოველ შემთხვევაში, საუკუნის შუა წლებისათვის შესაძლებელი იყო ნაწარმოებთა ჩაწერა. გარდა ამისა, ჰომეროსის პოემები ატარებენ ყველა იმ ნიშანს, რომელნიც ზეპირი ეპოსისათვის არის დამახასიათებელი. ეს არის მუდმივი ეპითეტები, ეპიკური ფორმულები, მოქმედების ხელოვნური შეფერხება, ქრონოლოგიური შეუთავსებლობის კანონი, განმეორებანი, რომელნიც ხელს უწყობენ ადრე მოთხრობილი ეპიზოდის გახსენებას და ახალი ეპიზოდის აღქმას. გარდა ამისა, ხალხური ეპოსის შესწავლამ მკვლევარებს საშუალება მისცა წარმოდგენა ჰქონოდათ ფენომენალურ მეხსიერებაზე, რომელსაც სახალხო რაპსოდები ფლობდნენ. არ იწვევს ეჭვს ის გარემოებაც, რომ ჰომეროსის ეპოსი თავის დროზე თუნდაც წერილობით შექმნილიყო, იგი მაინც ზეპირი შესრულებისთვის იყო გათვალისწინებული და ეს მსმენელთა უხერხულობას არ იწვევდა. გამოანგარიშებულია, რომ ”ილიადის” მთლიანად შესრულებას სჭირდება 27 საათამდ, ხოლო ”ოდისეას” შესრულებას 21 საათამდე. თუ გავითვალისწინებთ, რომ ბერძენი მაყურებელი და მსმენელი პოეტური შეჯიბრებების დროს მოთმინებით ისმენდა სამი პოეტის შეჯიბრებას, რომელნიც სცენაზე წარმოადგენდნენ ხოლმე სამ-სამ ტრაგედიას და ერთ სატირულ დრამას, სულ 12 პიესას, ცხადი გახდება, რომ მათთვის არავითარ სიძნელეს არ წარმოადგენდა რამდენიმე დღის განმავლობაში ჰომეროსის ორივე პოემის მოსმენა.

ვოლფელების საბუთთა უფრო მნიშვნელოვანი წყება დაფუძნებული იყო ჰომეროსის პოემათა ცალკეულ ნაწილებს შორის შემჩნეულ წინააღმდეგობებზე. ამ წინააღმდეგობათა ნაწილი მოჩვენებითი იყო, გამოწვეული იყო საკითხისადმი ზერელე მიდგომით. ხოლო ნაწილი კი ნამდვილად არსებობდა, მაგრამ მკვლევარები არ ითვალისწინებდნენ, რომ ასეთივე შეცდომები მოსდით ავტორებსაც, რომელთა განკარგულებაშია რედაქტორიც, სტამბაც, კორექტორიც, დაბოლოს, კრიტიკაც. არსებობს გამოთქმა - ”ზოგჯერ ბრძენი ჰომეროსიც ჩათვლემს ხოლმეო”. ”ილიადისა” და ”ოდისეის” ავტორს ასეთი ”ჩათვლემის” ნებას არ აძლევდნენ. შემჩნეული იქნა, მაგალითად, ასეთი წინააღმდეგობა ”ილიადის” და XIII ქებათა შორის. V ქებაში ნათქვამია: ”დასცეს არესის მსგავსი მოყმე პილაიმენევს, პაფლაგონიელ ფარისმფლობელ ვაჟკაცთა მეფე. იგი განგმირა შუბოსანმა მენელაოსმა, ყელში აძგერა წინამდგომელს ბასრი ოროლი” (576-579).

ხოლო XIII ქებაში ვკითხულობთ: ”პილაიმენევს მეფის ვაჟი ჰარპალიონი. . . (მოკლა მენელაოსმა, პაფლაგონელები ილიონისკენ) მიაცილებდნენ, მამაც ახლდათ ცმრელთა მფრქვეველი. . .” (643,658).

მენელაოსს ჯერ პილაიმენევსი მოუკლავს, მერე მისი შვილი და, ცხადია, მამას აღარ შეეძლო შვილი დაეტირა. გამორიცხულია, რომ უზარმაზარი პოემის მოსმენის დროს, ასობით გმირის თავგადასავალს რომ ეცნობოდა, ბერძენს შეენიშნა- პილაიმენევსი აკი მოკვდავო? ასეთი წინააღმდეგობა მხოლოდ ფილოლოგის დადარაჯებულმა თვალმა შენიშნა. მრავალი სხვა ასეთი წვრილმანი შეცდომებია ჰომეროსის პოემებში, მაგრამ არავის შეუტანია ეჭვი, მაგალითად, თეკერეის ავტორობაში, როცა მას წიგნის დასაწყისშივე ”შემოაკვდა” თავისი რომანის მთავარი გმირი, არც სერვანტესი დაუსჯიათ იმისთვის, რომ მან სანჩო პანსა უნუგეშოდ დაკარგულ სახედარზე შეასკუპა, დაავიწყდა, რომ ჯერ სახედარის პოვნა იყო საჭირო. დღეს მეცნიერება აღარ იზიარებს მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ, თითქოს ”ილიადის” მეორე ქების ე.წ. ”ხომალდთა კატალოგი” ეწინააღმდეგება პოემის სხვა ადგილებს, პირიქით, ჰომეროსი ყველგან ემყარება კატალოგის მონაცემებს. ამასთან დაკავშირებით სავსებით სამართლიანია რ. გორდეზიანის მოსაზრება: ”კატალოგში ჩამოთვლილ გმირთა ერთი ნაწილი, თუ კატალოგს არ გავითვალისწინებთ, ”ილიადაში” პირველად დასახელებისას არ არის ექსპონირებული, ანუ არ არის წარმოდგენილი მკითხველისა თუ მსნენელის წინაშე. ”ილიადის” ანალიზმა გვიჩვენა, რომ შემთხვევათა აბსოლუტურ უმეტესობაში, გმირის პირველად დასახელებისას, პოეტი, სულ ცოტა, გმირის წარმოშობის შესახებ მაინც გვაძლევს მოკლე ინფორმაციას ან, უკიდურეს შემთხვევაში, ამას მოცემული კონტექსტით გვაგრძნობინებს. თუკი ჩვენ კატალოგის ”ილიადისგან” გამოცალკევებას მოვისურვებთ, მაშინ პოემაში პირველად დასახელებისას ექსპონირებულნი არ იქნებიან პენელეოსი, ლეიტოსი, კლონიოსი, პროტესილაოსი, პოლიპოიტე და სხვა გმირები” .

ჰომეროლოგიაში გარდატეხის წერტილად არის მიჩნეული 1938 წელი, როცა გამოქვეყნდა ვ. შადევალდტის წიგნი Iliasstudien. მასთან ერთად უნდა აღინიშნოს დ. ლომანის, უტმენის და სხვათა უახლესი გამოკვლევები, აგრეთვე რ. გორდეზიანის სადოქტორო დისერტაცია, რომელშიც შეჯამებულია თანამედროვე ჰომეროლოგიის მიღწევები და განვითარებულია ჰომეროსის პოემათა ერთავტორობის პრინციპი.

რას ემყარება დღეს ეს თეორია?

თანამედროვე უნიტარისტული შეხედულება დაფუძნებულია ისტორიის, ენათმეცნიერების, არქეოლოგიის უახლეს მიღწევებზე და ჰომეროსის მხატვრული შემოქმედების თავისებურებათა გათვალისწინებით ჩატარებულ ღრმა მეცნიერულ ანალიზზე. მთავარი კი მაინც ამ შემთხვევაში მეცნიერული აღმოჩენაა, რომელიც ვ. შადევალდტს ეკუთვნის და რომელმაც მისცა ბიძგი თანამედროვე ჰომეროლოგიის განვითარებას. ეს იყო, შეიძლება ითქვას, რევოლუციური ხასიათის ბიძგი.

თანამედროვე ჰომეროლოგთა ძირითადი ნაწილი, რომელიც აღიარებს, რომ ჰომეროსის პოსი ინდივიდუალური შემოქმედების ნაყოფს წარმოადგენს, ცდილობს დაძებნოს ”ილიადასა” და ”ოდისეაში” შინაგანი ლოგიკა, ნაწარმოებთა აგების ერთიანი პრინციპი, რაც გამორიცხულია კოლექტიური შემოქმედების დროს. ერთ-ერთი ასეთი პრინციპი გასული საუკუნის ბოლოს გამოავლინა თ. ძელინსკიმ და მას ”ქრონოლოგიური შეუთავსებლობის კანონი” უწოდა.

ამ კანონის მიხედვით ჰომეროსის ეპოსი გაურბის პარალელური ეპიზოდების აღწერას ასე, მაგალითად, ”ილიადის” პირველ ქებაში ერთდროულად უნდა მომხდარიყო ორი ამბავი: აქაველთა მოციქულებს ქრისეისი უნდა დაებრუნებინათ მამისათვის და იმავდროულად თეტისს უნდა გადაეცა ზევსისათვის აქილევსის თხოვნა, რომ ღმერთთა მეუფეს პელიდის შეურაცხყოფის გამო დაესაჯა აქაველები. ჰომეროსი თავს არიდებს პარალელური ამბების თხრობას და ამიტომ ზევსი 12 დღით მიჰყავს ოლიმპოდან სტუმრად ეთიოპებთან. მოქმედების ლოგიკით ეს სტუმრობა არაფრით გამართლებული არ არის, არც ჩანს, რა ესაქმებოდა ღმერთს ეთიოპიაში, სამაგიეროდ მოქმედების ასეთი შფერხება იძლევა საშუალებას, რათა ერთდროულად მოსალოდნელი ორი ეპიზოდი აღიწეროს თანმიმდევრულად, როგორც ერთი მეორის შემდგომ მომხდარი.

უკანასკნელი დროის გამოკვლევათა მიხედვით ჩანს, რომ ჰომეროსის პოემების როგორც ცალკეული დეტალები, ეპიზოდები თუ გმირთა სიტყვები, ისე სიმღერები (ქებანი), სიმღერათა ჯგუფები და მთლიანად მთელი პოემები გარკვეულ კანონზომიერებას ემყარება. ეს არის წრიული კომპოზიციის პრინციპი, რომელიც ჩამოყალიბებულა სახვით ხელოვნებაში გაბატონებული გეომეტრიული სტილის შესაბამისად. მეცნიერებაში ამჟამად დადგენილია, რომ კრეტა-მიკენის ცივილიზაციის შემდგომ საბერძნეთის ხელოვნებაში განვითარდა გეომეტრიული სტილი, რომელიც ემყარებოდა დეტალებისა და მოტივების ურთიერთშეთანხმებას (კოორდინაციას) და ურთიერთდამოკიდებულებას (სუბორდინაციას). გეომეტრიული ხელოვნების სრულყოფილება წრიული კომპოზიციის საშუალებით მიიღწევა, რომლის დროსაც ორნამენტები და მოტივები განლაგებულნი არიან ცენტრთან და ერთმანეთთან დაკავშირებით სიმეტრიულად. ასეთი ფორმა სისხლხორცეულად ჰქონდა შეთვისებული ყოველ ბერძენ ხელოვანს და, როგორც ირკვევა, ტროის ომის უზარმაზარ პანორამასაც თავისი დროის ყველაზე დიდი ხელოვანი ჰომეროსიც ასევე ხედავდა. ასევე გადმოსცა იგი არა სახვით ხელოვნების, არამედ პოეზიის საშუალებით. გეომეტრიულმა ხელოვნებამ განვითარების უმაღლეს დონეს სწორედ ჰომეროსის ეპოქაში, VIII საუკუნეში მიაღწია.

”ილიადის” კომპოზიციური ცენტრი XI-XIII ქებანი, აქედან წრიული კომპოზიციის შესაბამისად ისე მარაოსავით იშლება პოემის ეპიზოდები, რომ პირველ ქებაში ტიპოლოგიურად ეპიზოდთა ისეთივე თანმიმდევრობაა, როგორც მის საპირისპირო პოლუსზე, ბოლო, XXIV ქებაში, II ქებაში ისეთივეა, როგორც ბოლოსწინა, XXIII ქებაში, III ქებაში ისეთივეა, როგორც XXII ქებაში, და ა. შ. აი, მაგალითად, რა ეპიზოდებით თავდება პირველი ქება: აქილევსისა და თეტისის საუბარი, თეტისის და ზევსის საუბარი, კამათი ოლიმპოზე. ხოლო XXIV ქება იწყება ტიპოლოგიურად მსაგვსი ეპიზოდებით: კამათი ოლიმპოზე, ზევსისა და თეტისის საუბარი, თეტისის და აქილევსის საუბარი. . . სიმბოლურად ეს ასე შეიძლება გამოისახოს:

n. . . . abs – cba. . . n

სადაც n არის I ქების დასაწყისი, ან XXIV ქების დასასრული. ეპიზოდთა რიგი I და XXIV სიმღერებში შებრუნებულია, რადგან კომპოზიციური ცენტრიდან ისინი ერთნაირად და სარკისებურად უნდა იყვნენ დაცილებულნი და წარმოსახულნი. თავისთავად ცხადია, ეპიზოდთა ტიპოლოგიურ მსგავსებაში არ იგულისხმება მათი შინაარსობრივი იგივეობა: სხვა აქვთ ღმერთებს საკამათო I ქებაში და სხვა რამეზე დაობენ XXIV ქებაში, მაგრამ მთავარი ისაა, რომ სიმეტრიულად ასე დაცილებულ ადგილებში მოთხრობილია პაექრობა ოლიმპოზე და არ არის საუბარი, ვთქვათ, დაკრძალვაზე. ასეთი წრიული კომპოზიცია ახასიათებს ჰომეროსის ორსავე პოემას. მაგრამ ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ ავტორს წინასწარ ჰქონდა შედგნილი სათანადო სქემები და ნახაზები, განგებ ეძებდა ამ სიმეტრიას. უბრალოდ მისი გენიალური ტვინი ასე იყო მოწყობილი, სხვაგვარად მას მხატვრული აზროვნება არ შეეძლო. ამიტომაც წრიული კომპოზიცია, რომელიც ასე გამჭვირვალედ ჩანს, როცა მას სქემების სახით წარმოვადგენთ, 28 საუკუნის განმავლობაში შეუმჩნეველი დარჩა კაცობრიობას, იგი, ალბათ, არც თვით ჰომეროსს ჰქონდა გააზრებული და, მით უმეტეს, არც მის მსმენელებს თუ მკითხველებს. სწორედ ამიტომაც ამ მწყობრ მექანიზმში, რომელიც პრინციპულად წრიულ კომპოზიციაზეა დაფუძნებული, ზოგიერთი დეტალი ოდნავ არღვევს კიდეც სიმეტრიას და მკვლევარები ცდილობენ ხოლმე როგორმე ასეთი გადახვევებიც კანონს დაუმორჩილონ, მაგრამ ასეთი მოწადინება ზედმეტად უნდა მივიჩნიოთ. ხომ არაფერი ეშველება იმას, რომ ჰომეროსი ზოგჯერ გარდაცვლილ მამას ატირებს თავისი შვილის ცხედრის წინ, ხომ აქვს უფლება ჰომეროსსაც ზოგჯერ ”ჩათვლემისა”? სწორედ ამიტომ ცალკეული უზუსტობანი მხედველობაში არ არის მისაღები, მით უმეტეს, რომ მათ მკითხველისათვის არავითარი მნიშვნელობა არა აქვთ და უკვე აღარა აქვთ მნიშვნელობა არც მეცნიერებისათვის, რაკი პოემათა აგების ძირითადი პრინციპი მიგნებულია. თავისთავად წრიული კომპოზიციის აღმოჩენა პოემათა აღქმას არაფერს ჰმატებს, მკითხველზე ეს პრინციპი გაუაზრებლადაც იმავე გავლენას მოახდენს, მაგრამ მთავარი ის არის, რომ ამ აღმოჩენის წყალობით ნათლი ხდება: ”ილიადას” და ”ოდისეას” ჰყავთ ერთი ავტორი, რომელიც ერთგან თავმდაბლურად კი აცხადებს: - მე ღმერთი არ ვარ, რომ გარდასულ დროთა ამბავი ღირსეულად გადმოვცეო, მაგრამ კაცობრიობას მასზე ნიჭიერი ღმერთი არ გამოუგონია.

პელაზგები და ”ილიადა”

ჰომეროსის ”ილიადაში”, როგორც სამართლიანად მიუთითებენ, აისახა ტომთა ქიშპობა მცირე აზიის ადრეული კოლონიზაციის დროს. ბერძნული ტომების ჩამოსახლება ჩვენს წელთაღრიცხვამდე მეორე ათასწლეულის ბოლოს ჩრდილოეთიდან ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე და ეგეოსის ზღვის აუზში დაკავშირებული იყო ავტოხთონური, ე.წ. წინაბერძნული, მაღალი კულტურის მქონე მოსახლეობის აღრევასთან უფრო ძლიერ, მაგრამ ნაკლებად განვითარებულ ბერძნულ ტომებთან. მოხდა ადგილობრივი მოსახლეობის სრული ასიმილაცია და ეგოსის ზღვის აუზში შექმნილი ცივილიზაციის ათვისება და შემდგომი განვითარება ბერძნული ტომების მიერ. ამ მოსაზრებას ადასტურებს ანტიკური ისტორიოგრაფიის ტრადიცია, მითოლოგიური მასალა და თანამედროვე არქეოლოგიის, ეპიგრაფიკისა და ისტორიის მიღწევები. ვინ იყვნენ ავტოხთონები? ამ საკითხზე დღემდე მეცნიერებას არა აქვს გარკვეული პასუხი, რადიკალურ მოსაზრებებთან ერთდ გვხვდება კომპრომისული თეორიები. მეცნიერთა ნაწილს მიაჩნდა, რომ თანამედროვე საბერძნეთის ტერიტორია, ეგეოსის ზღვის აუზი და ხმელთაშუაზღვეთი იმთავითვე ინდოევროპული ტომებით იყო დასახლებული, მათ შორის ბერძენთა მონათესავე ტომებითაც და რაიმე მნიშვნელოვან არაინდოევროპულ ელმენეტს ამ მიდამოებში ადგილი არ ჰქონია. არსებობდა პოლარულად საწინააღმდეგო თვალსაზრისიც. მაგრამ დღს მეცნიერებას იმდენი მასალა დაუგროვდა, რომ ხმელთაშუაზღვეთის ტომობრივი და რასობრივი სიჭრელე იმ უხსოვარი დროისათვის არავითარ ეჭვს არ იწვევს. იგრძნობა არაინდოევროპული სუბსტრატი თვით ძველ ბერძნულ ენაში და მკვლევარები ხშირად ცდილობენ ამ მოვლენის ახსნას იბერიულ-კავკასიურ ენათა საშუალებით.

ზოგჯერ მსგავსება საოცარია. ავიღოთ ხმელთაშუაზღვეთის ავტოხთონების ეტრუსკების რიცხვითი სახელები. ცნობილია 6 რიცხვითი სახელი, რომელთა დაწერილობა აღმოაჩინეს სათამაშო ქვაზე - კამათელზე, წახნაგებზე წერტილების ნაცვლად იყო სიტყვები. ცხადია, რომ ეს სიტყვები აღნიშნავდნენ ციფრებს ერთიდან ექვსამდე. მაგრამ რომელი - რომელს? იქნებ გავშიფროთ? ”ცალ”, ”კი”, ”სა” (ან ”შა”), ”თუ”, ”ჰუთ”, ”მახ”. ხომ ადვილად გვესმის ქართული ”ცალ-ი” (ერთი), ”სამი”, ”ხუთი?. . . შეიძლება დაიძებნოს სხვა სიტყვებისთვისაც პარალელები, მაგალითად, 2 ციფრის აღმნიშვნელი ”კი” -სთვის: ხუნძური, ანწუხური, ჭარული ”კიგო”, თაბასარანული ”კხა” და მრავალი სხვა. 6 ციფრის აღსანიშნავად ეტრუსკელი ”მახ”-ის შესაბამისად ჩაჩნური და ქისტური ”ჲალხ”, აკუშური ”ჲახ-ალ” და ა. შ. ისიც უნდა ითქვას, რომ ქართული ”ცალ”, ”სამ” და ”ხუთ” სრულ დასაყრდენს პოულობს სხვა იბერიულ-კავკასიურ ენებში. მაშ რაღა დარჩა სადავო? საკითხი ასე იოლად არ წყდება. ბულარელი მეცნიერი ვ. გეორგიევი, მაგალითად, ინდოევროპული ენათმეცნიერების პოზიციიდან სულ სხვაგვარად ალაგებს ამ რიცხვთა სახელებს. თითქოს ფანტასტიკური და ტენდენციური ჩანს მისი პარალელები, (ეტრუსკული ”ჰუთ” და სომხური ”ერეკ”, ეტრუსკული ”ცალ” და ბერძნული ”ჰექს” და სხვ. ), მაგრამ ეს არაფერს ჰმატებს ამ რიცხვით სახელთა იბერიულ-კავკასიურობის დამტკიცების სურვილს. საჭიროა მრავალი ცოცხალი და მკვდარი ენის ისტორიულ-შედარებითი ანალიზი, რაც მომავლის საქმეა.

გარდა ამისა, გამოთქმულია მრავალი ვარაუდი, რასაც ანტიკური ტრადიციაც უჭერს მხარს, წინაბერძნული და იბერიულ-კავკასიური ტომების, მათი კულტურების ნათესაობის შესახებ. შეგვიძლია გავიხსენოთ მითი არგონავტების შესახებ, ამირან-პრომეთეს მითის იგივეობა და სხვა. ამ საკითხებზე ჩვენ მსჯელობა არ გვექნება, მაგრამ საჭიროდ მიგვაჩნია მკითხველს გავაცნოთ მოსაზრებანი იმის შესახებ, თუ რა ცნობებს გვაწვდის ”ილიადა” წინაბერძნული, სახელდობრ, პელაზგური მოსახლეობის შესახებ. ხოლო ვინ იყვნენ პელაზგები, ეს მომავალი კვლევის საქმეა. აქ მხოლოდ დავიმოწმებთ ისტორიის მამის ჰეროდოტეს (V ს. ძვ. წ. ა.) სიტყვებს: ”თუ რა ენას ლაპარაკობდნენ პელაზგები, დანამდვილებით არ შეგვიძლია ვთქვათ. თუ შეიძლება ვიმსჯელოთ იმ პელაზგების მიხედვით, რომლებიც ახლაც ცხოვრობენ ტირსენების ქალაქ კრესტონში და რომლებიც ოდესღაც იმათი მეზობლები იყვნენ, ვისაც ჩვენ დღეს დორიელებს ვუწოდებთ, და მაშინ ცხოვრობდნენ იმ ქვეყანაში, რომელსაც ამჟამად თესალიოტი ჰქვია; თუ შეიძლება ვიმსჯელოთ აგრეთვე იმ პელაზგების მიხედვით, რომელნიც ჰელესპონტში დასახლდნენ პლაკიასა და სკილაკეში და რომელნიც ათენელებს შეუერთდნენ (და რაც პელაზგური ქალაქები იყო, ყველამ შეიცვალა სახელი), - თუ შეიძლება ამის მიხედვით ვიმსჯელოთ, პელაზგები ბარბაროსულ ენას ლაპარაკობდნენ (ჰეროდიტე, I, 57).

6.

აქედან ჩანს, რომ ჰეროდოტეს დრომდეც, ძვ. წ. ა. V საუკუნემდე საბერძნეთში ცხოვრობდა ხალხი, რომელიც თავის თავს პელაზგებს უწოდებდა, ან ბერძნები თვლიდნენ მათ პელაზგებად და ისინი ჯერ კიდევ ლაპარაკობდნენ ”ბარბაროსულ”, ე.ი. არაბერძნულ ენაზე. ჰეროდიტეს ცნობა ფრთხილია, იგი არ არის კატეგორიული იმიტომ, რომ ჰეროდოტემ დანამდვილებით არ იცის, მისი თანამედროვე პელაზგები ძველი პელაზგების უშუალო შთამომავლები არიან თუ არა. და სწორედ ეს სიფრთხილე კიდევ უფრო სანდოს ხდის მის ცნობას და გვარწმუნებს, რომ ისტორიკოსის ყურმოკრულ ამბებს კი არ გვიყვება, არამედ გვამცნობს, რაც ნამდვილად იცის.

ჰომეროსის ”ილიადას” განსაზღვრავენ როგორც პოემას აქილევსის რისხვის შესახებ. საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ, როგორც ქვემოთ დავრწმუნდით, გმირი, რომლის რისხვის თემაზეა აგებული მთელი პოემა, არ არის ბერძენი, პელაზგია.

არ შეიძლება აიხსნას უბრალო პოეტური კაპრიზით ის გარემოება, რომ აქილევსი ”ილიადაში”, გარდა თითო-ოროლა გამონაკლისისა, იხსენიება პალაზგად. იგი ზოგჯერ ისევეა მოხსენიებული, როგორც რომელიმე სხვა ბერძენი გმირი, სახელდობრ - აქაველად, მაგრამ ყველგან ეს სახელწოდება აღნიშნავს იმას, რომ აქილევსი თავისი რაზმით, რომელიც 2 500 მეომარს ითვლიდა, ბერძენთა მხედრობაში შედიოდა, მის ნაწილს წარმოადგენდა და სრულებითაც არ მიუთითებს მის ბერძნულ წარმოშობაზე. ასე, მაგალითად, აქილევსის ძმობილს, პელაზგ პატროკლეს აქაველს უწოდებს მენელაოსი: ”აქაველთა შორის უმამაცეს მოყმეს, პატროკლეს ბოლო მოეღო” (XVII, 689-690). მაგრამ ისიც უნდა ითქვას, რომ აქაველთა შორის უმამაცესი შეიძლება არააქაველიც იყოს. ამავე აზრით ამბობს აქილევსიც თავის თავზე: ”იგრძნოს ატრიდმაც ქედმაღალმა - რა დააშავა, რომ შეურაცხყო გულუმხნესი აქაველთ შორის” (I, 411-412). მაგრამ, როცა საჭიროა წარმომავლობაზე ლაპარაკი, მაშინ აქილევსი პელაზგად ან მირმიდონელად იხსენიება (მაგ. II, 681-684, IX, 652 და სხვა). ზოგჯერ კი ”მირმინდონელი” ისევე უპირისპირდება ”აქაველს”, როგორც ტროელთა მოკავშირე ”ლიკიელი” – ”ტროელს”: ”ტროელთ, ლიკიელთ, მირმინდონელთ და აქაველებს” (XVI, 564). ასე არიან ამ ტაეპში დაწვრილებულნი მეომარი მხარეები და მათი მოკავშირენი.

ჩვენს ყურადღებას იპყრბს ”ილიადას” II ქება, სახელდობრ, ის ნაწილი, სადაც ჩამოთვლილია ბერძენთა, მათ მოკავშირეთა (პელაზგთა), ტროელთა და ტროელების მოკავშირეთა რამზები. პოემის ამ ანწილს ეწოდება ”ხომალდთა კატალოგი”. მკითხველი მოელის, რომ გმირი, რომელზედაც დამოკიდებულია პოემის სიუჟეტის განვითარება, რომლის რისხვის თემას ეძღვნება ნაწარმოები, მოხსენიებული იქნება ბერძენთა სიაში. მაგრამ ჩვენ აქილევსს ბერძენთა სიაში ვერ ვპოულობთ. როცა ავტორი ჩამოთვლის აქაველთა რაზმებს, მათი ხომალდების რაოდენობას, სულ 20 რაზმს, ტროაში რომ ჩამოჰყოლია 866 გემს, გვაცნობს მათს მეთაურებს და სამშობლო მხარეს, საგანგებოდ გვაუწყებს:

ახლა ვუმღეროთ პელაზგიკურ არგოსში მცხოვრებთ,

ალოსს, ალოპეს, ტრექისს და ფთიას რომ ფლობენ.

ლამაზ ქალებით სახელგანთქმულ ჰელადის მკვიდრებს

ჰქვიათ ჰელენნი, აქაველნი, მირმიდონელნი.

მათს ორმოცდაათ გემს აქილევს მეთაურობდა.

(II, 681-684).

სიტყვა ”ახლა” ხაზი ესმება იმ გარემოებას, რომ ავტორი ერთ საქმეს მორჩა, ჩამოთვალა ბერძენთა რაზმები და იწყებს სხვა საქმეს, მათს მოკავშირეებზე ლაპარაკს, რომელნიც ”პელაზგიკურ არგოსში” ცხოვრობენ. ჩამოთვლილია 9 რაზმი, რომელნიც სულ 311 გემს ჩამოჰყვნენ და მათი მეთაურები: აქილევსი, პროტესილაოსი (იგი იყო ტროის ომის პირველი მსხვერპლი და რაზმს მის ნაცვლად უმცროსი ძმა პოდარკე ხელმძღვანელობდა), ევმელოსი, ფილოკტეტე (იგი ტროაში მხედრობას ვერ ჩამოჰყვა და მის ნაცვლად რაზმს მედონი მეთაურობდა), პოდალეიროსი, მახაონი, ევრიპილოსი, პოლიპოიტე, ლეონტევსი, გუნევსი, პროთოოსი. გარდა მეთაურთა, პოემაში გვხვდება სხვა მირმინდონელი გმირების სახელებიც - პატროკლე, ავტომედონტი, ალიმედონტი და სხვანი.

შემდეგ ავტორი გვაცნობს ტროელთა მხედრობას, რომელსაც ჰექტორი მეთაურობს და მათს მოკავშირეებს. საინტერესოა, რომ ტროელთა მოკავშირეებს შორის პელაზგებიც არიან:

ჰიპოთოოსი მოუძღოდა შუბოსან პელაზგთ,

უხვნაყოფიან ლარისაში დასახლებულებს.

(II, 840-841).

ტროელთ მოკავშირენი არიან აგრეთვე ქართველური ტომი - ხალიბები:

ჰალიძონები ეპისტროფოსს,ოდიოსს მოჰყვნენ

ვერცხლის შორეულ საბადოდან - ალიბეს მხრიდან.

(II, 856-857).

ამრიგად, ”ხომალდთა კატალოგის” ცნობით აქილევსი, როგორც მოკავშირე, გამოყოფილია ბერძენთა სიიდან. რამდენად ამართლებს პოემის შინაარსი ამ ცნობას, აქვს თუ არა რაიმე მნიშვნელობა სიუჟეტის განვითარებისათვის, თემის გახსნისათვის აქილევსის პელაზგობას, თუ ეს უბრალო ახირებაა, ან რაიმე ძველი მითის ანარეკლი და ჩვეულებრივი ტრადიცია, რომელსაც ანგარიშმიუცემლად იმეორებენ?

არსებობს მითი იმის შესახებ, რომ აქილევსს ტროის ომში მონაწილეობის მიღება არ სურდა და ამიტომ ქალურად გადაცმული თავის ბიძაშვილთან სამარცხვინოდ იმალებოდა, სანამ ოდისევსმა არ გამოააშკარავა მისი დეზერტირობა. რატომ დასჭირდათ ბერძნებს ასე დაემცირებინათ უსაყვარლესი გმირის ავტორიტეტი? სამართლიანად შენიშნავს აკად. ს. ყაუხჩიშვილი: ”როგორი გმირთა-გმირია აქილევსი, თუკი მას ომში მონაწილეობისა ეშინია? რომ ის უმამაცესი გმირია, ამის უარყოფა არ შეიძლება; მაშასადამე, თუ მას ომში მონაწილეობის მიღება არ სურს, ეს იმიტომ, რომ იგი არ არის ბერძენი და ბერძენთა მხარეზე ომში მონაწილეობის მიღება არ უნდა; ის სწორედ იმ წინაბერძნული მოსახლეობის რიცხვს ეკუთვნის, რომლებიც ბერძნებმა დაიმორჩილეს”.9

იცნობდა კი ჰომეროსი ამ მითს, იზიარებდა განა ამ მითის იდეას? ”ილიადაში” არ გვხვდება ასეთი თქმულება, მაგრამ პოემა იმ აზრითაა გამსჭვალული, რომ აქილევსს პანელენიური ლაშქრობა სრულებითაც არ მიაჩნდა მისთვის და მირმინდოელებისთვის სამამულიშვილო საქმედ. პირიქით, იგი ნატრობდა, რაც შეიძლება მალე დაბრუნებოდა მშობლიურ ფთიას. პირველსავე ქებაში ჩანს აქილევსისი ასეთი არასაბრძოლო განწყობილება. უფრო მეტიც, როცა ქრისეს შეურაცხყოფის გამო ბერძენთა მხედრობას საშინელი სენი მუსრავს, აქილევსი თვითონ იწვევს ბელადთა კრებას. ეს არის, სხვათა შორის, პირველი და ერთადერთი შემთხვევა აქილევსის მიერ კრების მოწვევსა. სხვა დროს ყოველთვის, ბუნებრივია, ინიციატივას მხედართმთავარი აგამენონი იჩენს. გმირი სარგებლობს ლაშქრის უბედურებით და ასეთ მოულოდნელ წინადადებას იძლევა:

აგერ მგონია, მრავალტანჯულთ გვმართებს, მეფეო,

შინ გავეშუროთ, თუ გვწადია გავექცეთ სიკვდილს. . .

(I, 59-60).

თუ აქილევშსს შინ გაბრუნება ხელს აძლევდა, ეს ეწინააღმდეგებოდა ბერძენთა მხედართმთავრის აგამენონის გეგმებს. სწორედ ამიტომ იგი დამამცირებლად მიმართავს აქილევსს:

ავიდან მომწყდი, გაიქეცი, თუ გული გერჩის!

და არ გეგონოს, რომ ვერ დაგთმობ! ღირსებას ჩემსას

სხვაც ჰყავს ქომაგი, უწინარეს - ზევსი დიადი!

(I, 173-175).

და შემდეგ:

შენი გემებით გამეცალე! მხედრობას შენსას -

მირმიდონელთა ტომს უმეფე! არად მიღირხარ!

(I, 179-180).

აგამენონსა და აქილევს შორის ჩამოვარდნილი უთანხმოება ააშკარავებს იმასაც, რომ აგამენონს ბასილევსთა შორის, თურმე, ყველაზე მეტად აქილევსი სძულს, მაგრამ ამ სიძულვილის საფუძველი პოემაში არსად ჩანს. ეტყობა, საქმე გვაქვს ტომობრივ ქიშპობასთან:

ყველაზე მეტად შენა მძულხარ ბელადთა შორის!

(I, 176).

არც აქილევსი ერიდება მხედართმთავარს და ღვარძლიანად ლანძღავს მას, უწოდებს უსირცხვილოს, ვერაგს. . .

როდესაც აგამენონი მოითხოვს ქრისეისის დაბრუნებისათვის საზღაურს, განრისხებული აქილევსი მას მიმართავს სიტყვით, რომელშიც აშკარავდება სიძულვილი აგამენონისადმი და, რაც მთავარია, ის, რომ გმირი ტროადაში იბრძვის, თურმე, არა საკუთარი ინტერესებისათვის, არამედ აგამენონისა და მენელაოსის საქმეს აკეთებს:

. 89.

განა მოვსულვარ, რომ ტროელებს, შუბის მტყორცნელებს,

შევრკინებოდი? მე არ მახსოვს მათგან ზიანი. . .

. . . შენდა შემხიდედ შევიკრიბეთ, შენს სახიეროდ,

მენელაოსის ნამუსისთვის ვიბრძვით, პირძაღლო!. .

. . . მე ანაკლები სულ მხვდებოდა შენზე ნაკლები,

როცა ვიკლებდით აყვავებულ ციხე-ქალაქებს.

თუმც შერკინების სისასტიკე ჩემი მკლავების

ხარჯზე წყდებოდა, როს გაყოფა დაიწყებოდა,

შენ უდიდესი წილი გქონდა, მე - უმცირესი. . .

უხმოდ ბანაკში ვბრუნდებოდი ბრძოლის მაშვრალი.

ახლა ფთიაში მივიჩქარი, ო, რა ტკბილია

შინ დაბრუნება მალემსრბოლი გემებით! კმარა -

შენგან შერცხვენილს არ მსურს შენი განძი ვამრავლო!. . .

(I, 152-171).

გარეგნულად უთანხმოება აქილევსსა და აგამენონს შორის თითქოს მხოლოდ ბრისეისის გამოა ჩამოვარდნილი, მაგრამ აშკარაა, როგორ მიისწრაფვის აქილევსი სამშობლოსაკენ და როგორ იყენებს საბაბად ჩამოვარდნილ კონფლიქტს. აქილევსი იმავე კრებაზე აპირებდა სიცოცხლე მოესპო აგამენონისათვის, მაგრამ გადაიფიქრა მისი მოკვლა. ამის შემდეგ გმირი აცხადებს:

ქალისთვის არც შენ, არც არავის შევებრძოლები -

ნება თქვენია, თქვენვე მიგაქვთ თქვენივე ჯილდო!

(I , 298-299).

ვფიქრობთ, შემთხვევითი არ არის ეს სიტყვები. მხედართმთავართან ბრძოლას აქილევსი იმიტომ მოერიდა, რომ მათს უთანხმოებას უფრო ღრმა ფესვები ჰქონდა. აქილევსი ბერძენთა მიერ დაპყრობილი ტომის ბელადი იყო და დამპყრობელთა მხედართმთავრისადმი მტრულად განწყობილი. პირადი შეურაცხყოფისათვის შურისძიება გასაგები იქნებოდა ყველასათვის და აქილევსს დაუსჯელად შერჩებოდა, მაგრამ მისი მდგომარეობა ამით არ შეიცვლებოდა: მას კვლავ უნდა განეგრძო ტროადაში არასასურველი ომი.

აქილევსი შურისძიების სხვა გზს ირჩევს. სარგებლობს მომენტით და უარს ამბობს ბრძოლაში მონაწილეობაზე, განრისხებული მიდის თავის ბანაკში. აღსანიშნავია, რომ აქილევსი ბერძენთა მხედრობიდან საკმაოდ მოშორებით არის დაბანაკებული, ისე, რომ დიდხანს მასთან ვერ აღწევს ბრძოლის ცეცხლი.

აქილევსის დედა ქალღმერთი თეტისი მიმართავს შვილს, როცა მისი რისხვის მიზეზს გაიგებს:

ხოლო შენ დარჩი მირმიდონელთ მალემსრბოლ გემთან -

განრისხებული და ლაშქრობას თავი არიდე.

(I , 421-422).

ერთგან აგამენონი აქილევსის შესახებ ასე ამბობს:

დიახ, შევცოდე! მაგრამ ღირს კი ერთ ხალხის ფასად

ერთი მოკვდავი, ზევსმა გულით ვინც შეიყვარა. . .

(IX , 116-117).

ამ სიტყვებიდან ჩანს, რომ აქილევსს აქვს მიზეზი არა მარტო აგამენონზე, არამედ საერთოდ ყველა ბერძენზე იყოს განრისხებული, აგამენონის მიერ მიყენებული შეურაცხყოფა აქაველთა საერთო საქმედ მიიჩნიოს.

აქაველები იძულებულნი არიან მოციქულები გაუგზავნონ აქილევსს და სთხოვონ აპატიოს მათ აგამენონის დანაშაული, თუ ატრიდი სძულს, მთელმა ბერძენმა მხედრობამ რა დააშვა, მიიღოს დიდძალი საჩუქრები, ხელუხლებელი ბრისეისი და დაუბრუნდეს ბრძოლას! აქილევსი მოციქულებს ხვდება, როგორც სტუმართმოყვარე მასპინძელი:

მეგობრებს გხედავთ ჭეშმარითად! გიჭირთ, ეტყობა!. . .

აქაველთ შორის მაინც ყველას თქვენ მირჩევნიხართ!

(IX , 197-198).

მაგრამ აქილევსის გადაწყვეტილება ურყევია: იგი აღარ მიიღებს მენელაოსის და აგამენონის სახელისათვის ბრძოლაში მონაწილეობას, აღარ შეერკინება ჰექტორს, პირიქით, ხვალვე წავა მშობლიურ ფთიაში, არ უნდა მას აგამენონის საჩუქრები, რაც უნდა ურიცხვი იყოს, არც მისი სიძეობა სურს. წავა სამშობლოში, იქ შეირთავს ქალს. რაც შეეხება აქაველებს, ისინი ტროას ვერასოდეს აიღებენ, მათაც ურჩევნიათ თავი დაანებონ უნაყოფო ბრძოლას და დაბრუნდნენ სამშობლოში. ყოველ შემთხვევაში, აქილევსი ბრძოლას არასოდს დაუბრუნდება და ბერძნებმაც თავის გადასარჩენად რაიმე სხვა ხერხი მოიგონონ (IX , 310-425).

აქილევსს თხოვნით მიმართავს ფოინიქსი: ”ბრძოლად ძღვენთათვის აღდექ და, ვით ღმერთს, გადიდებენ აქაველები!” (IX , 603-604). მაგრამ აქილევსი არ მერყეობს. ამიტომ აიანტ ტელამონის ძე იძულებულია მოციქულებს მოუწოდოს უკან დაბრუნება:

სასტიკს არაფრაც ჩაუგდია თვით მეგობრობაც,

მას მთელს ბანაკში ყველასაგან რომ გამოვარჩევდით,

გულქვას, უგრძნობელს! ძმაც კი იღებს მოკლული ძმისთვის,

მამა-შვილისთვის გამოსასყიდს და ამ დროს მკვლელი

ხალხში თავსა გრძნობს არხეინად, თუ განძს გაიღებს.

საზღოს მიმღები შურისმგებელ სულს და ამაყ გულს

დააცხრობს ხოლმე. მაგრამ ღმერთმა შენ უბოლოო

რისხვით აგინთო გული მხოლოდ ერთი ქალისათვის!

ჩვენ ხომ შვიდს გაძლევთ - უკეთესებს უკეთს შორის,

სხვა მრავალ ძღვენსაც! (IX , 630-639)

აიანტის საყვედური სავსებით სამართლიანია. იმ ეპოქაში, რომელიც ”ილიადაშია” ასახული, გვაროვნული წყობილების რღვევის ხანაში, სრულიად წარმოუდგენელი იყო საჩუქრებით მოსული მოციქულების უარით გასტუმრება. აგამენონის შეურაცხმყოფელი საქციელი ღირსეული საზღაურით უნდა გამოსყიდულიყო, მაგრამ აქილევსს ბრძოლის ველიდან განდგომის შესანიშნავი საბაბი აქვს და მას ხელიდან არ უშვებს. ამ მხრივ საყურადღებოა მისი პასუხი აიანტისადმი:

უკან დაბრუნდით, თქვენს გამომგზავნს ასე აუწყეთ:

გულში ფიქრადაც არ გავივლებ, კვლავ ვღვარო სისხლი,

სანამ ჰექტორი ღვთაებრივი, აბჯარასხმული

ამ მოადგება მირმიდონელთ კარვებს, ხომალდებს,

როს დაწვავს გემებს არგვიელთა და მოსპობს ლაშქარს.

(IX , 649-653).

აქილევსმა გადააჭარბა საზღვარს, რომელსაც მარტო აგამენონის მოქმედება გამოიწვევდა. აქილევსი უარს ამბობს ბრძოლაზე, მისთვის არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს ბერძენთა დამარცხებას, არ შესტკივა მათზე გული. ხოლო თუ ჰექტორმა დაამარცხა ბერძნები, დაწვა მათი ხომალდები და თავს დაესხა აქილევსს, ეს უკანასკნელი მხოლოდ მაშინ ჩაერთვება ბრძოლაში. აქილევსს გადაუწყვეტია, იბრძოლოს მხოლოდ მაშინ, როცა ამას თავდაცვის აუცილებლობა მოითხოვს. პირველ ქებაში აგამენონისთვის მიცემულ პასუხში გამოთქმული აზრი, რომ აქილევსი ტროელებთან თავისი ინტერესებისათვის კი არ იბრძოდა, არამედ ბერძენი მენელაოსისა და აგამენონის საქმეს აკეთებდა, ლოგიკური თანმიმდევრობით ვითარდება პოემაში.

ჩვენი აზრით, ავტორს თუნდაც ნდომოდა, რომ აქილევსს უფრო აშკარად გამოეხატა სიძულვილი ბერძნების მიმართ, ამაზე მეტს მაინც ვერ ათქმევინებდა გმირს, რადგან უღალატებდა მხატვრულ ზომიერებას, აქილევსს არ შეეძლო მოსული სტუმრებისათვის, რომელთ შორის მისი აღზრდილი ფოინიქსიც იყო, უფრო მკაცრად მიემართა. განა მისი სიტყვებიდან ისედაც საკმარისად ვერ გაიგებდნენ მოციქულნი, რომ აქილევსსი მათი მეგობრიდან მტრად გადაიქცა და მას ვერავითარი ძალა ვერ დააბრუნებს აქაველებთან? ბერძნებმა კარგად იციან, რომ ”მძლავრი პელიდი როდიღა სწუხს აქაველებზე! იქნება ელის, ჰელესტპონტთან, ამ უშედეგო ომში აქაველთ ხომალდების აბრიალებას, ერთიმეორის მიყოლებით ჩვენს საზარს?” (XI , 664-667).

ბერძნებმა კარგად იციან, რომ აქილევსს მათი წარმატებულობა ახარებს:

ატრიდო, ახლა აქილევსის უგლიმი გული

ძგერს სიხარულით, როს აქველთ ვაებას ხედავს,

არ შერჩენია სიბრალულიც მცირეოდენი!

(XIV, 139-141).

ჩვენთვის მეტად საინტერესოა XVI ქება. პატროკლე ბრუნდება აქილევსთან ბერძენთა ბანაკის დათვალიერების შემდეგ და ქვითინებს. აქილევსისთვის გაუგებარია მისი ცრემლის მიზეზი:

რაო, პატროკლევ, რად ქვითინებ, ვით ნორჩი გოგო,

დედას რომ მისდევს, ატატებას ჰვედრის ტირილით,

ებღაუჭება კაბას, წამსვლელს კალთაზე ეკვრის

და შესციცინებს ცრემლიანი - ამიყვანეო. . .

(XVI, 7-10).

პატროკლე გაოცებულია გმირის გულქვაობით. მრავალმხრივ საყურადღებოა აქილევსის სიტყვა და ამიტომ მოგყვავს იგი მთლიანად:

აბა, რას ამბობ, ო, პატროკლევ, კეთილშობილო!

მისნობა როგორ შემაშინებს?

ღვთაებრივ დედას

ზევსის სურვილზე არაფერი ჩემთვის არ უთქვამს.

მაგრამ გულს მსჭვალავს, სულს მიშფოთებს სასტიკი რისხვა,

როს ვხედავ - კაცი თანასწორის გაძარცვას ცდილობს

მხოლოდ იმიტომ, რომ უფლებით აღემატება!

და არც დაცხრება რისხვა ჩემი:

ბრძოლაგადახდილს

აქაველებმა შემირჩიეს ჯილდო ასული:

შუბით ვირგუნე, როს დავრთგუნე მტკიცე ქალაქი

და თვითნებურად გამომტაცა ხელიდან ქალი

აგამენონმა, თითოქს ვინმე ბოგანო ვიყო!

მაგრამ რაც მოხდა, რას გავაწყობ!

არც ეგ ივარგებს,

რომ რისხვას ზღვარი არ დავუდო.

ის კი ცხადია,

არ დავწყნარდები, სანამ აქვე ჩემს ხომალდებთან

და ჩვენს ბანაკთან არ ატყდება ომის გნიასი. . .

კარგი, პატროკლევ, შეიმოსე ჩემი ბექთარით

და წინ გაუძეხ მირმიდონელთ, ომს მოწყურებულთ.

ვხედავ, გარშემო ტროელ სპათა შავი ღრუბელი

გემს მოსჯარვია, ზღვის კიდესთან მიჭეჭყილები

ძლივს იკიდებენ აქაველნი ფეხს ქვიშროვანზე.

თავს დასტყოდომია ტროა აგერ გალაღებული:

ვეღარ ხედავენ ბრძოლის ველზე პელიდის ჩაჩქანს

თვალისმომჭრელს და მოელვარეს!

მათს გვამებს მიწა

ვერ დაიტევდა, აგამენონს რომ არ ეძალა.

ბანაკს და გემებს მოსდგომია მტერი თამამად,

აღარ მძვინვარებს დიომედეს მძლე მარჯვენაში

მძლავრი ბოძალი, რომ აშოროს ლაშქარს მოძალე.

აგამენონის საძულველი ბაგე-პირიდან

ხმა აღარ ისმის,

კაცთმჟლეტი ჰექტორი ოდენ

გრგვინავს ტროელთა შორის მყოფი, მძლავრი ყიჟინით

ველს აზანზარებს და სასტიკად მუსრავს აქველთ!

კმარა! პატროკლევ, ააშორე ხომალდებს ცეცხლი,

მტკიცედ დაჰკარი, რომ გემები არ გადაბუგონ,

გზა არ მოგვიჭრან სანუკვარი - შინ წასასვლელი!

ოღონდ მისმინე და ეს რჩევა გულს ჩაიბეჭდე:

სახელ-დიდება მომიხვეჭე დანაელთ შორის,

რომ მშვენიერი ქალიშვილი უკან მომგვარონ,

თან მოსაკითხი მომიტანონ აურაცხელი,

გემს ააცდინე განსაცდელი და დამიბრუნდი!

მეხისმტყორცნელმა თუნდ დიდებით გაგამამაცოს,

მაინც უჩემოდ ნუ გაბედავ ბრძოლისმოყვარე

მტრის იავარქმნას, ნუ შებღალავ ამით ჩემს სახელს.

გულანთებულმა სიმამაცით სძლიე ტროელნი,

მაგრამ სპას ნუღარ წარუძღვები ილიონისკენ,

რომ ოლიმპოდან მათდა შემწედ უკვდავი ვინმე

არ მოგევლინოს: აპოლონს ხომ უყვარს ტროელნი!

როგორც კი გემებს გადაარცენ, მყისვე დაბრუნდი,

აქაველები მოსასპობად იქვე დატოვე!

მამაო ზევსო! ო, ათენავ! დიდო აპოლონ!

ნეტავ ტროელთა, არგიველთა მხედრობამ სრულად

მოსპონ ერთურთი! მხოლო ჩვენღა გავექცეთ სიკვდილს,

მხოლოდ ჩვენ დავცეთ ილიონის ამაყი ციხე!

(XVI , 49-100).

ამ სიტყვაში ყურდღებას იპყრობს შემდეგი მომენტები:

პირველი. აქილევსი უარყოფს, რომ მის განრისხებაში რაიმე წვლილი მიუძღვის ზევსს.

მეორე. შეინიშნება წინააღმდეგობა. აქილევსი, როგორც მოსალოდნელი იყო ბერძენი გმირისაგან, ამბობს: ”არც ეგ ივარგბებს, რომ რისხვას ზღვარი არ დავუდო”, მაგრამ იქვე უმატებს, როგორც პელაზგი გმირი: ”არ დავწყნარდები, სანამ აქვს, ჩემს ხომალდებთან და ჩვენს ბანაკთან არ ატყდება ომის გნიასი”.

მესამე. აქილევსი დავალებას აძლევს პატროკლეს, დაიცვას ბერძენთა ხომალდები განადგურებისაგან. მაგრამ ამას იმიტომ კი არ აკეთებს, რომ აქაველები გადაარჩინოს, არამედ იმიტომ, რომ ბერძენთა ხომალდების დაღუპვა საფრთხეს უქმნის მირმიდონელებსაც, სამშობლოში დაბრუნების საშუალებას უსპობს. მაშასადამე, აქილევსი პატროკლეს აგზავნის ბრძოლაში არა აქაველების დასახმარებლად, არამედ მირმიდონელთა დასაცავად. აქილევსს თავდაცვის საჭიროება აიძულებს დაიცხროს რისხვა.

მეოთხე. რათა შეარბილოს აქილევსის დამოკიდებულება ბერძნებთან, ჰომეროსი გმირს ათქმევინებს პატროკლესათვის: დიდება მომანიჭე, რომ აქველებმა ბრისეისი დამიბრუნონ და საჩუქრები მიძღვნანო. თითქოს ამისათვის ავალებს პატროკლეს, ლაშქარს ილიონამდე ნუ წარუძღვებიო. ჯერ - ერთი, აზრი არა აქვს ასეთ ნაბიჯს. IX ქებაში ბერძნებმა უკვე დაიმცირეს მის წინაშე თავი და ყოველივე შეაძლიეს, მაგრამ მტკიცე უარი მიიღეს მისგან და, მეორეც, XIX ქებაში ჩანს, რომ აქილევსისთვის არც თუ ისე მნიშვნელოვანია საჩუქრები. სხვათა შორის, როგორც ქვემოთ ვნახეთ, იმავე ქებაში აქილევსი დიპლომატიური მოსაზრებით თავის რისხვას ზევსს აბრალებს, XVI სიმღერაში კი, როგორც ვხედავთ, პირიქითაა.

მეხუთე. სიტყვის დასასრულს აქილევსი მიმართავს ზევსს, ათენას, აპოლონს: ნეტავ ტროელებმა და აქაველებმა სულაც ერთურთი მოსპონო. სწორედ აქ არის აქილევსის ტაქტიკური ჩანაფიქრის გასაღები: გმირი პატროკლეს ავალებს მაშინვე შეწყვიტოს ბრძოლა, როგორც კი ხომალდებს გადაარჩენს, არა იმიტომ, რომ ბერძნებს საჩუქრები გააღებინოს, მიზანი სხვა არის. პატროკლე ხომ ტროელებს იმიტომ უნდა შებრძოლებოდა, რომ მირმიდონელთა გემები გადაერჩინა განადგურებისაგან, ხოლო როცა ამ საქმეს გააკეთებდა, მტერს ილიონამდე არ უნდა გაჰყოლოდა, რათა ტროელებს კვლავ მისცემოდათ ბერძნებთან ბრძოლის საშუალება. ეს კი ორივე ბანაკის დასუსტებას გამოიწვევდა და ამაში ხედავდა აქილევსი მირმინდოელთა ხსნას.

ჩვენთვის ცხადია, რომ ასეთი საშინელი წყევლა არ უნდა დასცდენოდა ბერძენ მხედართმთავარზე განრისხებულ ბერძენ გმირს. ეს შეეძლო ეთქვა მხოლოდ პელაზგ აქილევსს, რომელიც ტროადაში არც ბერძენთ და არც ტროელთა გამარჯვებით არ იყო დაინტერესებული. სწორედ ამიტომაც აქილევსი გადამწყვეტ ნაბიჯს მხოლოდ მაშინ დგამს, როცა დაინახავს, რომ ტროელებმა სძლიეს აქაველნი და უკვე მირმიდონელთა გემებს ესხმიან თავს. მაშინ მიმართავს აქილევსი პატროკლეს:

გმირო პატროკლეე! ო, იჩქარე, ჩემო მხედარო!

ვხედავ, გიზგიზებს უკვე გემზე ცეცხლი შთანთქმელი.

თუ ხომალდები ხელთ ჩაიგდს, გზაც მოგვეჭრება!

(XVI, 126-128).

საყურადღებოა, რომ ტროელებს აქილევსი ბერძენ მეომრად კი არა, ბერძენთა მეგობრად, მათს მოკავშირედ მიაჩნიათ:

იფიქრეს, ალბათ, უქმად მყოფმა პელეიონმა

რისხვა დააგდო და კვლავ მიდრკა მეგობრობისკენ

(XVI, 281-282).

XVI ქებაში აქილევსი ზევსს მიმართავს, როგორც პელაზგურ ღვთაებას: ”ზევსო, დოდონთა და პელაზგთა უფალო. . .”

აქილევსი ბერძენთა მხედრობაში ყველასაგან გამოირჩევა, მის მკლავებზე გადადის ბრძოლის სიმძიმე, მას, როგორც ღმერთს, ადიდებენ ბერძნები. საშინლად ძრწიან მის წინაშე ტროელები, მისი მხოლოდ გამოჩენაც საკმარისია, რომ ტროელთა მხედრობა შძრწუნებული გაიქცეს, თავი შეაფაროს ციხე-ქალაქს. აგენორი აქილევსზე ამბობს, რომ იგი ადამიანთა შორის უძლიერესია (XXI, 566), აქილევსი უპირველესია გმირთა შორის (XVIII, 437), აქილევსს არ აშინებს ისიც, რომ ბედისწერით მასაც ტროადაში უნდა მოეღოს ბოლო. ჰექტორის მოკვლის შემდეგ აქილევსს სიკვდილი უწერია, მისი აღსასრულიც ახლოვდება, მაგრამ გმირი შურისძიების მიზნით კლავს ჰექტორს და მას, უკვე მოკლულს, მიმართავს:

ჩაძაღლდი! მე კი გულის თრთოლვით შევხვდები სიკვდილს,

როცა მომივლენს ყველა ღმერთი და მამა ზევსი!

(XXII, 365-366).

შესანიშნავია ”ილიადაში” ეპიზოდი, როცა პატროკლეს მოკვლით თავზარდაცემული აქილევსი ღრუბელივით მოღუშული გადმოდგება სერზე და გადახედავს ბრძოლის ველს. სამჯერ შემზარავად იჭექებს გმირი და შეძრწუნებული ტროელები გარბიან ქალაქისაკენ (XVIII, 200-235). აი, ასეთია აქილევსი.

ჰომეროსისთვის აქილევსი ბრძოლაში გამარჯვებას უტოლდებოდა, მაგრამ პოეტს არ შეეძლო არაბერძნული წარმოშობის გმირის განსადიდებლად დამცრო თვით ბერძენი გმირების ავტორიტეტი. პირიქით, აქილევსის ბრძოლაში არყოფნით სარგებლობს პოეტი, რათა აამაღლოს ბერძენი გმირების დიდება, აჩვენოს ბრძოლაში მათ მიერ ჩადენილი გმირობის სასწაულები.

ჰომეროსის წინაშე ასეთი დილემა დგას: მეათე წელია მიმდინარეობს ბრძლა ტროის მისადგომებთან. ამ წლების განმავლობაში გმირთაგმირი აქილევსი ბერძენთა მხედრობაში იმყოფება, მაგრამ ტროა აუღებელი რჩება. ახლა განრისხებული აქილევსი თავისი რაზმითურთ გაცილდა ბერძნებს, ბერძნებს დააკლდათ ბრძოლის ბურჯი - აქილევსი და მასთან ერთად 2 500 მამაცი მეომარი. ჯერ ესეც კი საკმარისია იმისათვის, რომ ბრძოლის ბედი ტროელებისაკენ გადაიხაროს. ამას ემატება ის უბედურებაც, რომ ზევსი აქილევსის შეურაცხყოფის გამო შურისძიების გზას ადგას და ტროელებს ეხმარება. მაშასადამე, ბერძენთა განადგურება გარდაუვალი ჩანს. ამიტომ ჰომეროსი სხვადასხვა ხერხით ცდილობრ რამენაირად გაახანგრძლივოს ბერძენთა უძლეველობა, აჩვენოს მათი შეუდრეკელი ბრძოლა და აამაღლოს ავტორიტეტი. პირველ ყოვლისა, საჭიროა ზევსის შეჩერება. მისი ერთი ჭექა-ქუხილიც საკმარისია, რომ ბერძენთა მხედრობა განადგურდეს.

ზევსი პოემის პირველსავე სიმღერაში პირობას აძლევს აქილევსის დედას თეტისს, რომ შურს იძიებს აქილევსის შეურაცხყოფისათვის, მაგრამ ავტორი განგებ აფერხებს ზევსის მოქმედებას. ზევსი რომ მაშინვე ამოქმედდეს, ავტორს დროც არ დარჩება ბერძენთა მამაცობის ასასახავად. პოეტი დაწვრილებით აღწერს ბერძენი გმირების მამაცობას: ისინი უაქილევსოდაც იოლად გადიან.

დიდი სიყვარულით მოგვითხრობს ჰომეროსი V ქებაში გმირობას ბერძენი დიომედესი, რომელიც თვით ღმერთებსაც არ ერიდება: დაჭრის აფროდიტეს და ბრძოლის ღმერთ არესსაც (V, 350 და შმდ.;855-865). მაგრამ აფროდიტეს დაჭრის შემდეგ აქაველებს აფრთხილებს, როცა ჰექტორის ზურგს უკან არესს შენიშნავს:

უკვდავ ღმერთებთან შერკინება არავინ გაბედოს!

(V, 606)

ამის შემდეგ დიომედეს ჰყოფნის ძალა, რომ ათენას ჩაგონებით არესს შეებრძოლოს. შემდეგ ქებაში კი დიომედე ეუბნება ტროელ გლავკოსს:

თუ უკვდავი ხარ მოვლენილი მაღალ ზეციდან,

იცოდე, ღმერთებს მე არასდროს შევერკინები!

(VI, 128-129)

ამ აზრს ერთხელ კიდევ იმეორებს დიომედე:

ნეტარ ღმერთებთან არა, არ მსურს მე შერკინება!

(VI,141)

წინააღმდეგობა აშკარაა. წინააღმდეგობას ავტორი ვერ იცილებს იმით, რომ აფროდიტე და არესი დიომედემ ათენას ჩაგონებით დაჭრა. აქაც, როგორც ბევრგან სხვაგან, ღმერთის ჩაგონება მხოლოდ მხატვრულ ხერხს წარმოადგენს გმირში მომხდარი სულიერი ბრძოლის აღსანიშნავად. ესეც რომ არ იყოს, ღმერთებთან შერკინების ფაქტი უკვე მომხდარია და დიომედეს არ შეუძლია არ აღიარსო იგი, როცა ამბობს - ნეტარ ღმერთებს არ ვებრძოლებიო, მაგრამ იგი ხომ ებრძოდა! რამ გამოიწვია წინააღმდეგობა? უნდა ვიფიქროთ, რომ მხოლოდ დიომედეს განდიდებისა და თვით აქილევსზე მაღლა დაყენების ცდამ. ავტორის სურვილზე, რომ ბერძენი გმირების ავტორიტეტი აამაღლოს და რამდენადმე შეამსუბუქოს აქილევსის უმოქმედეობის, ჩვენ მეტსაც ვიტყოდით, მტრული მოქმედების, დამღუპველი შედეგები, ცხადად მიუთითებს აიანტის სიტყვა, რომლითაც იგი ბრძოლის წინ მიმართავს ჰექტორს:

ჰექტორ, დღეს ნახავ, პირისპირ რომ შემერკინები,

დანაელთ შორის სხვა გმირები როგორი გვყვანან -

ფალანგთმნგრეველი აქილევსის, ლომგულის გარდა!

(VII, 226-228)

ნათელია ავტორის განზრახვა: მას უნდა, რომ აქილევსის, მირმიდონელი აქილევსის, დიდებამ არ დასცეს აქაველი გმირების ავტორიტეტი.

როგორც აღვნიშნეთ, ზევსი ჯერ კიდევ უმოქმედოდ არის, რადგან აქტიურობით ხელს შეუშლიდა ავტორს განსაზღვრული მიზნის განხორციელებაში. უფრო მეტიც: ბრძოლის ველზე გამოდიან სხვა ღმერთები - ჰერა, ათენა, არესი, აფროდიტე, აპოლონი და ზევსი კი იმის ნაცვლად, რომ მიცემული პირობა შეასრულოს, უცნაურად იქცევა. მაგალითად, არესი, რომელიც ტროელებს ეხმარებოდა და ზევსის საქმეს აკეთებდა, შესჩივლებს ”უკვავთა და მოკვდავთა მამას” დიომედეს თავხედობას, რომელმაც, მოკვდავმა, უკვდავი ღმერთი დაჭრა. ზევსის საოცარ პასუხს აძლევს ომის ღმერთს:

ჩემთან ნუ ღმუი, შე მერყევო, მესხვადასხვიევ!

ოლიმპოს მკვიდრთა შორის მძულხარ ყველაზე მეტად.

შენ მხოლოდ შუღლი, მხოლოდ მტრობა და ბრძოლა გატკბობს!

დედის სული გაქვს - მიწყივ ჭინჭყლი და ჭირვეული

ჰერასი! მას ხომ სიტყვით ძლივსღა მეც ვიმორჩილებ!

ახლაც, ვეჭვ, მისმა ჩაგონებამ შეგრძნა ტკივილით!

მაგრამ არ ძალმიძს კვლავ გიყურო ასე წამებულს,

შენ ხომ შვილი ხარ ჩემი, დედამ შენ ჩემგან გშობა.

სხვისი რომ იყო, გულბოროტო, დიდი ხნის წინათ

ურანიდებთან ჯოჯოხეთში გადაგკარგავდი!

(V, 889-898).

აქაც ერთგვარ წინააღმდეგობასთან გვაქვს საქმე, რომელიც გამოწვეულია იმით, რომ ჰომეროსი განგებ აფერხებს ზევსის ჩარევას ბრძოლაში და ამიტომაც იძულებულია მიზეზის დაუსახელებლად იგი კვლავ ტროელთა მოძულედ დაგვისახოს. მაგრამ, ბოლოს და ბოლოს, ზევსი მაინც უნდა ჩაერიოს ბრძოლაში და ეს ხდება მხოლოდ VIII ქებაში.

თავისთავად ცხადია, რომ აქაველების აღსასრული კარზეა მომდგარი. ცხრა წლის განმავლობაში მებრძოლ ბანაკებს შორის არსებული წონასწორობა ირღვევა, ბრძოლის ბედი ტროელთა მხარეს იხრება. იმისათვის, რომ ზევსის ჩარევამდე აეცილებინა აქაველებისათვის არასასურველი საბრძოლო პირობები, ავტორი ღმერთთა სამყაროს ორ ბანაკად ჰყოფს. მაგრამ ღმერთების საქციელი რომ პოეტის ნება-სურვილითაა გაპირობებული, ეს ჩანს იქიდანაც, რომ ომის ღმერთი არესი, რომელსაც ფიცი ჰქონდა ჰერასა და ათენას წინაშე დადბული, რომ მუდამ ტროელების წინააღმდეგ იბრძოლებდა, ფიცს ტეხს და აქაველებს ებრძვის (V, 233 და შმდ.). რატომ დასჭირდა ჰომეროსს არესის გადაყვანა ტროელთა მხარეს? ეტყობა, იმიტომ, რომ, როცა საქმეში ზევსი ჩაერეოდა, აქაველთა სიმამაცე გასაკვირი აღარ ყოფილიყო. ავტორი თითქოს გვეუბნება: აი, ხომ იბრძვიან აფროდიტე და აპოლონი ტროელთა მხარს, აქაველებს აქილევსი აღარ ეხმარება, ახლა არესიც მტრების მხარეს გადავიდა, მაგრამ ისინი მაინც არ მარცხდებიან!

როდესაც ზევსმა უშუალოდ ხელი მოჰკიდა ბრძოლის საქმეს, საჭირო იყო აქაველთა მფარველი ღმერთების ამოქმედება, რომ მათ შეეფერხებინათ უზენაესი მეუფის შემმუსვრელი ძალა. ამიტომ ათენა კრებაზე ეუბნება ზევსს, რომელმაც მკაცრად მოსთხოვა ღმერთებს შეეწყვიტათ აქაველებსის დახმარება, რომ მისი სიტყვა კანონია, მაგრამ მეუფემ ნება დართო ღმერთებს რჩევით მაინც გაუწიონ დახმარება აქაველებს. ჰომეროსს სჭირდება ზევსის თანხმობა და ისიც თანახმაა.

ზევსის მეუღლე ჰერა VIII ქებაში ღმერთ პოსეიდონს სთხოვს დახმარება გაუწიოს ბერძნებს, მაგრამ პოსეიდონს ეშინია ზევსის რისხვისა. საყურადღებოა ის გარემოება, რომ VIII ქებაში პოსეიდონი არა მარტო რჩევით ეხმარება ბერძნებს, არამედ არღვევს ზევსის ბრძანებას და უშუალოდ იბრძვის მათს რიგებში. ეს წინააღმდეგობაც გამოწვეულია მტრულ ბანაკებს შორის დარღვეული წონასწორობის რამდენადმე აღსადგენად. როდესაც ირისი გადასცემს პოსეიდონს ზევსის ბრძანებას ბრძოლის ველიდან გასვლის შესახებ, ზღვის ღმერთი ამაყად უპასუხებს შიკრიკს:

არა, მე ზევსის წესი არ მწამს! ხომ დიადია

და ძალმოსილი, თავის წილხვედრს ფლობდეს მესამედს,

მე ნუ მაშინებს მკლავის ძალით, ვით საწყალობელს!

(XV, 194-196)

ამ სიტყვებში როდი ჩანს, რომ პოსეიდონს ზევსის ეშინია. ამ შემთხვევაშიც იმავე ხასიათის წინააღმდეგობასთან გვაქვს საქმე.

ჰერა VIII ქებაში ჩააგონებს აგამენონს, რომ მან გაამხნევოს ჯარი მართლაც, აგამენონი ლაშქარს მიმართავს გამამხნევებელი სიტყვით და ევედრება ზევსს, იხსენიო ბერძენთა მხედრობა. ზევსს გული მოულბება აცრემლებული აგამენონის სიტყვებზე ბერძნები მამაცურად იბრძვიან. მაგრამ ზევსი ბრძოლის ბედს ისევ ტროელებისკენ გადახრის. ამ დროს ათენა ეუბნება ჰერას, ბოლო მომენტში მაინც ვუშველოთ აქაველებს, უშუალოდ ჩავებათ ბრძოლაშიო და ლანძღავს ზევსს. მაგრამ ღრუბლეთბატონი შიკრიკს აგზავნის მათთან და უკრძალავს ბრძოლას. აქაველებს კი განადგურებისაგან ღამე იხსნის. გამძაფრებული მდგომარეობის შესანელებლად ჰომეროსი ტოვებს ბრძოლის ველს, აგვიწერს ოლიმპოზე ღმერთებს შორის ჩამოვარდნილ უთანხმოებას და გვაუწყებს, რომ ტროელებმა ღმერთებს მსხვერპლი შესწირეს, მაგრამ ღმერთები მას არ იღებენ, რადგან ტროელებზე განრისხებული არიანო.

მაგრამ ჰომეროსს კარგად ესმის, რომ მარტო ეს არ კმარა. საჭიროა ზევსის ყურადღების მოდუნება. ამიტომაც ჰერა სიყვარულით თავბრუს დაახვევს მეუღლეს და დააძინებს ხოლო ამ დროს აქაველებს აფრთხილებენ, რომ ჰერამ და ძილმა დაიმორჩილეს ზევსი, ახლა აქაველებს არ ჭირდებათ აქილევსიც კი, ისედაც შეუძლიათ გაიმარჯვონ(XIV, 368-369).

ასეთი ხერხებით ცდილობს ჰომეროსი თავიდან აიცილოს წინააღმდეგობები, აქილევსის მიერ ბრძოლის ველის დატოვებას რომ მოჰყვება. მაგრამ ეს ყოველთვის როდი ხერხდება.

”ილიადა”, როგორც აღვნიშნეთ, აგებულია აქილევსის რისხვის თემაზე. აქილევსი თითქოს მხოლოდ აგამენონზეა განრისხებული, რომელმაც მას სიმამაცისათვის მიძღნვილი ჯილდო, საყვარელი ბრისეისი წაართვა. თითქოს მხოლოდ ესაა აქილევსის რისხვის მიზეზი, თითქოს ამიტომ ეუბნება გმირი მასთან შესარიგებლად მისულ დანაელებს: განა აქაველები აქ მშვენიერ ელენეს გულისთვის არ მოვიდნენ? განა ფიქრობს აგამენონი, რომ მხოლოდ ატრიდებს უყვართ თავიანთი ცოლები? აქილევსსაც უყვარდა ბრისეისი, მიუხედავად იმისა, რომ იარაღით მოიპოვა. აგამენონმა კი საყვარელი არსება გამოსტაცა (IX, 340 შმდ.)

მაგრამ აქილევსისათვის რომ აგამნონის საქციელი რისხვის არა ერთადერთი, არამედ ერთ-ერთ მიზეზი, შეიძლება, საბაბიც იყო, ამას გვაფიქრებინებს შემდეგი გარემოება: აგამენონზე განრისხებული აქილევსი თავს იკავებს მისი მოკვლისაგან და შურისძიების სხვა გზას ირჩევს. გადის ბრძოლის ველიდან და ფაქტიურად ბერძენთა მოწინააღმდეგე ბანაკში გადადის. მას სურს ბერძენთა დამარცხება, სწადია არა მარტო აგამენონის, არამედ აქაველთა მთელი მხედრობი განადგურება. სწორედ ამ მიზნით სხთოვს იგი ზევსს, რომ ღმერთთა მეუფემ ტროელებს გაამარჯვებინოს. შურისძიების ასეთი გზა მხოლოდ აქილევსის პელაზგობით შეიძლება აიხსნას. თავისთავად ცხადია, შურისმძაძიებელი აქილევსი გულგრილი იქნებოდა ბერძენთა წარუმატებლობისადმი, პირიქით, მათი მარცხი გაახარებდა. განა შემთხვევითია, რომ პელიდი პატროკლეს ეუბნება: ისემც უქნიათ, ბერძნებს და ტროელებს ერთმანეთი გაუნადგურებიათო. ამიტომაც აქილევსი უმოქმედოდ არის, სანამ შესაძლებელია. ავტორი ერიდება დამარცხებული აქაველების ფონზე აქილესის სიხარულის ჩვენებას და პელიდის ასამოქმედებლად ჰომეროსის მახაონის დაჭრის მომენტს იყენებს. დაიჭრება თუ არა ამხაონილ, ასპარეზზე გამოჩნდება შეშფოთებული აქილევსი. პარისი დაჭრის მახაონს, შემდგომ ევრიპილოსს და მალე ავტორი გადადის იმის აღწერაზე , თუ როგორ უყურებს ბრძოლას აქილევსი. იგი ეუბნება პატროკლეს, წადი, ნახე, ვიღაც დაიჭრა, მგონი მახაონიაო (XI, 608 და შმდ.). აქილევსი არ დაინტერესებულა ბერძნების ბედით, მიუხედავადი იისა, რომ აგამენონის გარდა მახაონი დაჭრამდე დიომედე და ოდისევსიც დაიჭრნენ. განა ისინი, თვით აქილევსის სიტყვით, აქაველთა შორის ყველაზე უფრო არ უყვარდა მას? (IX, 1998-199). მაგრამ ეს სიტყვები მხოლოდ გულთბილი მასპინძლის სიტყვებია. ამიტომაც აქილევსს მათი დაჭრა კი არ აშფოთებს, არამედ მახაონისა. მახაონი კი მასთან ერთად არის პელაზგები სიაში. აქილევსის მეგობრის პატროკლეს აქაველთა ბანაკში დაბრუნების მიზეზი მაინც და მაინც პელაზგი მახაონი გახდა. ეს, რა თქმა უნდა, არ შეიძლება შემთხვევითობად მივიჩნიოთ.

პატროკლე მიდის ბერძენთა ბანაკში და აქ მას ნესტორი მიმართავს: რატომ აინტერესებს გმირ აქილევსს აქაველთა ამბავი? განა მან იცის, რომ დაჭრილნი არიან დიომედე, ოდისევსი, აგამენონი. . . მაგრამ ”მძლავრი პელიდი როდიღა სწუხს აქაველებზე! (XI, 664).

პატროკლე ბერძენთა ბანაკში ყოფნისას შეხვდება დაჭრილ ევრიპილოსს. საშინელ სიბრალულს განიცდის მისდამი. ევრიპილოსი ევედრება, ხომ იცი, მკურნალი მახაონი დაჭრილია და შენ მიაქიმე, შენ ხომ ეგ ხელობა აქილევსისგან გისწავლიაო. პატროკლეს აქილევსთან ეჩქარება, მაგრამ უპატრონოდ ვერც ევრიპილოსს სტოვებს (XI, 840). ევრიპილოსიც ჰელაზგია და პატროკლეს შესტკივა მასზე გული. განა შემთხვევითია, რომ პატროკლეს მისლვა ბერძენთა ბანაკში პელაზგი მახაონის მიზეზით მოხდა და მას, ბანაკში მისულს, სააქიმოდ სწორედ პელაზგი ევრიპილოსი შეხვდა? პოეტმა იცის, თუ რამ შეიძლება უფრო მოულბოს გული აქილევსს და მის მეგობარს. ამიტომ, იგი შეახვედრებს პატროკლეს თვისტომებთან, რომელნიც ბერძენთა მხედრობაში იყვნენ დარჩენილნი და დამარცხების სიმძიმესაც იწვნებდნენ. პატროკლე გადაწყვეტს წავიდეს აქილევსთან, იქნებ ომში ჩასაბმელად დაიყოლიოს. საშინელ დღეში არიან ბერძნები, ტროელებმა უკვე აიღეს პელაზგი პროტესილაოსის გემი. . . როცა აქილევსი ნებას დართავს პატროკლეს, რომ მან მიიღოს ბრძოლაში მონაწილეობა, პატროკლეც, ბუნებრივია, ბრძოლას იწყებს პროტესილაოსის გემთან.

ჩვენ დავრწმუნდით, თუ რაოდენ ძლიერია აქილევსის რისხვა, გმირი საქმით ამტკიცებს თავის სიტყვას. ბერძენთა გაერთიანებული ლაშქრის ბედი მას არ ედარდება,მხოლოდ თვისტომთა ხვედრი აწუხებს. რატომ ბრუნდება აქილევსი ბერძნების ბანაკში? განა იმიტომ, რომ აგამენონმა აღიარა საბედისწერო შეცდომა, უთვალავი საზღაური მიუძღვნა და ბერძენთა მხედართმთავარმა აქილევსის წინაშე თავი დაიმცირა? აქილევსის რისვა ბერძნების მიმართ შეიცხვალა შურისძიების გრძნობით პატროკლეს დაღუპვის გამო. პატროკლეს სიკვდილი იყო ბერძენთა ბანაკში აქილევსის დაბრუნების ერთადერთი საშუალება. სწორედ ამიტომაც, როცა აქილევსმა ლოცვით მიმართ ზევსს და სთხოვა, რომ პატროკლესთვი სახელი მოეხვეჭა და მირმიდონელთა ბანაკში უვნებელი დაებრუნებინა, ღრუბელთუფალმა მხოლოდ თხოვნის ერთი ნაწილი შეუსრულა: პატროკლე უნდა მომკვდარიყო, რომ აქილევსი ბერძენთა მხედრობას დაბრუნებოდა. ამიტომაც ზევსი წინასწარ ეუბნება ჰერას: ტროელები ბერძნებს ხომალდებთან მიიმწყვდევენ, ამ დროს ისინი აქილევსსის გემებსაც შეეხებიან, აქილევსი ბრძოლაში გაუშვებს პატროკლეს, მას კი მოკლავს ჰექტორი (XV, 60 და შმდ.). თუმცა პოემაში ნათლად არ ჩანს, რომ ტროელებს თავდასხმა მოეწყოთ აქილევსის რომელიმე გემზე, მაგრამ ზევსის სიტყვა იმითაა საყურადღებო, რომ ცხადყოფს აქილევსის რაზმის ბრძოლაში ჩამბის ნამდვილ მიზეზს - თავდაცვის საჭიროებას, სწორედ ამიტომ ადარებს ჰომეროსი მირმიდონელთა საომრად გასვლას ბუდეებიდან კრაზანების გამოცვენას, როცა ბავშვებისაგან გაღიზიანებულ მწერებს უნებურად შეაშფოთებს შემთხვევით გამვლელი მგზავრი (XVI, 275 და შმდ.).

ბრძოლით გართულ პატროკლეს ავიწყდება აქილევსის დარიგება, რომ ილიონის ზღუდემდე არ გადევნებოდა მტერს და დანგრევის მიზნით სამჯერ თავს ესხმის ქალაქს, მაგრამ ღმერთი აპოლონი სამჯერვე უკუაქცევს, ხოლო მეოთხე შეტევის დროს აფრთხილებს მამაცო პატროკლევ უკან დაიხიე, შენი ხვედრი არ არის ტროის დაქცევა, არც აქილევსისაო (XVI, 707 და შმდ.). ილიონის ზღუდესთან პატროკლეს ჰკლავს ჰექტორი.

შესანისნავად არის აღწერილი პატროკლეს გლოვის სცენები. აქილევსი დასტირის დაღუპულ მეგობარს, ნაცარს იყრის თავზე, ტირიან ტყვე ქალები, თეტისი, ზღვის ნიმებით. თეტისი მიმართავს მგლოვიარე ვაჟს: რატომ ტირი, ზევსმა ხომ ყველაფერი აგისრულა, რაცა სთხოვეო (თეტისი გულისხმობს იმას, რომ ზევსმა ყველაფერი გააკეთა, რათა ბერძნებს მოენანიებინათ თავიანთი შეცდომა). მაგრამ აქილევსისთვის ფასი აღარ აქვს თავმოყვარეობის დაკმაყოფილებას, რაკი პატროკლე დაკარგა. თეტისი აფრთხილებს - პატროკლეს სისხლის აღებას შენი სიკვდილიც მოჰყვებაო. აქილევსს ეს არ აშინებს, მისთვის სიცოცხლეს ფასი არა აქვს, თუ მეგობრის სისხლი არ აიღო. ამისათვის კი ერთადერთი გზაა: იგი უნდა შეურიგდეს აგამენონს, ბერძნებს, მათთან ერთად კვლავ შეებას ჰექტორს. აქილევსი ბრუნდება ბერძენთა ბანაკში და წარმოთქვამს სიტყვას, სადაც აღნიშნავს: ნეტავ რატომ არტემისმა ისრით არ განგმირა ის ქალი, ვისთვისაც ჩვენ წავიკიდეთ და ესოდენ უბედურება მოვუტანეთ დანაელთ, ახლა მე უარს ვამბობ ჩემს რისხვაზეო: ”რისხვას ჩავიხშობთ, თუ მოითხოვს საჭიროება” (XVIII,113 და შმდ.).

ამ სიტყვაში საყურადღებოა ორი მომენტი. ჯერ ერთი, აქილევსის სიტყვაში ჩანს, რომ მას, წინააღმდეგ მის მიერ IX ქებაში აგამენონის მოციქულთადმი ნათქვამი აზრისა, არც ისე ჰყვარებია ბრისეისი, რომ მისთვის მთელი გაერთიანებული მხედრობა გაეწირა და მეორეც: გმირი არ ახსენებს ბერძნებთან დაბრუნების ნამდვილ მიზეზს, მაგრამ ეს მიზეზი მაიც გამოსჭვივის ჩვენს მიერ ციტირებულ სიტყვებში, კერძოდ, სიტყვაში - ”საჭიროება, აუცილებლობა”. ბერძენთა ბანაკში აქილევსის დაბრუნების ერთადერთი მიზეზი რომ პატროკლესთვის შურისძიებაა, ამას გვაფიქრებინებს აგრეთვე შემდეგი გარემოება: აგამენონი აქილევსს მიმართავს სიტყვით, სადაც იგი თავის შეცდომას აღიარებს და სთხოვს მიიღოს გმირმა შერიგების აღსანიშნავად საჩუქრები (XIX, 140 და შმდგ.). აქილევსი კი გულგრილად ხვდება ამას და უპასუხებს: აგამენონ, შენ შეგიძლია ეს საჩუქრები მომცე ან დაიტოვო, შენი ნებაა. ახლა კი სჯობია ბრძოლაზე ვიფიქროთ; დროს ამაოდ რად ვკარგავთო (XIX, 145 და შმდგ.). საუბარში ჩაერევა ოდისევსი. იგი ამბობს, რომ ჯარი დამშეულია და დაღლილი, ბრძოლას ვერ შეძლებს. ამიტომ, დაე, აქვე, ყველას წინაშე, ჩამოთვალოს აგამენონმა საჩუქრები და ფიცი დადოს, რომ ბრისეისს არ შეხებიაო. აგამენონი სიხარულით იღებს ოდისევის წინაადებას, მაგრამ აქილევსი კვლავ უარზეა. შემდეგ ვიფიქროთ ამისთანებზე, მაშინ, როცა მეგობარი მკვდარი მისვენია, ფიქრი არაფერზე შემიძლიაო (XIX, 200 და შმდგ.). აქილევსს მხოლოდ შურისძიების გრძნობა ასულდგმულებს, მისთვის ამქვეყნიურს სხვას არაფერსა აქვს ფასი, მაგრამ იძულებულია თავი შეიკავოს, ოდისევსის ნებას დაჰყვეს. რა არის ეს, მხოლოდ აქილევსის მოუთმენლობა და ბერძენთა სიჯიუტე? არა, რა თქმა უნდა. მთავარია, მოხდეს აქილევსისა და აგამენონის შერიგების ფიქსაცია. ამას მომავალში დიდი მნიშვნელობა აქვს. პირდაპირ საერთო მტერთან ბრძოლის დაწყება ჯერ კიდევ არ ნიშნავს შერიგებას. შუღლის მიზეზი მოუხსნელი რჩება. აქილევსს შერიგება არ აინტერესებს. ბერძნები კი ბრძოლაზე უარს ამბობენ, სანამ შერიგების რიტუალი არ შესრულდება. ბოლოს აქილევსი რწმუნდება, რომ სხვა გამოსავალი არ არის და ბედს ურიგდება. აგამენონი ფიცს დებს. აქილევსი კი მიმართავს ზევსს: აგამენონს ჩემს უნებურად არ წაუგვრია ბრისეისი, ეს შენ ჩამოაგდე ჩვენს შორის განხეთქილება, ალბათ, გსურდა აქაველებისთვის უბედურება მოგეტანაო (XIX, 270 და შმდგ.). ჩვენ კი ვიცით, რომ ზევსი სინამდვილეში არაფერ შუაშია. ”ილიადაში” არ ჩანს, რომ აგამენონსა და აქილევსს შორის უთანხმოება ზევსს ჩამოეგდოს. ეს ერთგვარი წინააღმდეგობა იმით არის გამოწვეული, რომ აქილევსი კიდევ ერთხელ იქცევა დიპლომატიურად: სურს დაფაროს რისხვის ნამდვილი მიზეზი, მისი სიმძიმე და დანაშაული ზევსს გადააბრალოს. ეს მიუღებელი ხერხია ჰომეროსის გმირებისათვის.

”ოდისეაში” ერთგან ჰომეროსი თვით ზევს ათქმევინებს: ”ვაგლახ! როგორ გვამტყუნებენ კაცნი, თითქოს ჩვენ ვიყოთ ყოველგვარი ბოროტების სათავე! ნამდვილად ხომ თავიანთი უმეცრების გამო ატყდებათ თავს ხვედრით არმიგებული უბედურება”. სამართლიანობა მოითხოვს აღინიშნოს, რომ ”ილიადაში” აქილევსსა და აგამენონს შორის დავა თითქოს ზევსის ნებითაა ამტყდარი: ”ზევსის ნება აღსრულდა მაშინ. . .” (I, 5). მაგრამ პოემაში არსად არ არის ეს ლიტონი განცხადება მოტივირებული. თუ ზევსს ტროელებისთვის მდგომარეობის შემსუბუქება უნდოდა ამით, რატომ VIII ქებამდე აღარ დეხმარა მათ, მით უმეტეს, რომ თეტისისთვის პირობა I ქებაშივე ჰქონდა მიცემული?

ჰომეროსს შესანიშნავად აქვს აღწერილი აქილევსის ბრძოლის სცენები. განსაკუთრებით შთამბეჭდავია ბრძოლა მდინარე სკამანდროსის პირას. იმდენად ძლიერია აქილევსის გულში შურისძიების გრძნობა, რომ ზევსს ეშინია ტროა აქილევსმა არ დალეწოსო და ღმერთებს აგზავნის ბრძოლის ველზე (XX, 30). აქილევსს შემოეყარა პრიამოსის ძე ლიკაონი, რომელიც ოდესღაც ტყვედ ჰყოლია. ლიკაონი მუხლებში ჩაუვარდება აქილევსს და შებრძოლებას სთხოვს - ნუ მომკლავ, მეთორმეტე დღეა მშობლიურ ტროაში ჩამოვედიო. მაგრამ შეუბრალებელია შურისმაძიებელი აქილევსი: სანამ პატროკლე ცოცხალი იყო, მას ზოგჯერ სიამოვნებდა ტროელების შებრალება, ახლა კი ნურავინ მოელის შეწყალებას! (XXI, 100-105). ფეხმარდი აქილევსი იმ დღეს ტროას აიღებდა, მაგრამ ღმერთმა აპოლონმა შეაცდინა გმირი და ქალაქი გადარჩა. საერთოდ კი აქილევსი დიდბუნოვანი ჩანს. ამას ამტკიცებს XXIV ქება. შერიგების შემდეგ აქილევსი ეკითხება პრიამოსს - რამდენ ხანს განაგრძობ ჰექტორის გლოვას, ამ ხნის განმავლობაში მე ბრძოლისაგან თავს შევიკავებო. იგი პირდება მოხუცს, რომ 12 დღე მონაწილეობას არ მიიღებს ბრძოლაში. აქილევსმა უკვე შური იძია, მოუკლა პატროკლეს მკვლელი და აღარ მიაჩნია აუცილებლად ტროელების განადგურება. საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ, როგორც ჩანს, აგამენონი ბერძენთა მხედართმთავარი, ისე არ მოიქცეოდა, როგორც მოიქცა მირმიდონელი აქილევსი. ჰერმესი აფრთხილებს აქილევსის კარავში მყოფ პრიამოსს: აგამენონმა არ შეგნიშნოს, თორემ დაგატყვევებს და ტროელებისგან საზღაურს მოითხოვს შენი განთავისუფლებისათვისო (XXIV, 697-698).

XXIII ქებაში ნათლად იგრძნობა, რომ პატროკლეს უშუალო ჭირისუფლები მირმინდონელები არიან, ისინი მტკივნეულად განიცდიან გმირის დაღუპვას, ბერძნები კი სამძიმრისთვის მოდიან მათთან.

ამავე ქებაში არის აღწერილი პატროკლეს ხსოვნისადმი მიძღვნილი სპორტული შეჯიბრებანი. პელაზგი ადმეტოსის ვაჯს ევმელოსს დოღში ხიფათი შეემთხვევა და ფინიშზე ეტლით ბოლოს მივა. აქილევსს სურს მას მეორე ჯილდო მისცეს. მაგრამ აღშფოთდება ნესტორის ვაჟი ანტილოქოსი. თუ გინდა, რომ მან საჩუქარი მიიღოს, შენ თვითონ მიეცი საკუთარი ნადავლიდანო (XXIII, 645 და შმდ. ), თუმცა, გამარჯვებულთათვის გათვალისწინებული ყველა ჯილდო თვით აქილევსის საგანძურიდან გაიცემოდა. მეგობრობის დამადასტურებელი მრავალი ფაქტის გვერდით, რომელთაც ვხდებით ცალკე აქაველთა და ცალკე მირმიდონელ მებრძოლთა შორის, ეს კიდევ ერთი ფაქტია, სხვადასხვა ტომის წარმომადგენელთა უთანხმოების მაჩვენებელი.

”ილიადაში” აისახა მცირე აზიის სანაპიროთა ადრეული კოლონიზაციის პირობებში ბერძნული და წინაბერძნული მოსახლეობის ქიშპობა. აშკარად ჩანს ამ მოძრაობაში პელაზგების დაქვემდებარებული და მეორეხარისხოვანი როლი, რასაც ისინი ჯერ კიდევ არ ურიგდებიან. ჰომეროსის ეპოქაში პელაზგები ჯერ კიდევ იყვნენ ცნობილნი როგორც არაბერძნული ტომი და მათ საკუთარი, პანელინურისგან განსხვავებული, ინტერესბი ჰქონდათ. ჰომეროსის პელაზგები ჩრდილო საბერძნეთის მხარის - თესალიის მკვიდრნი არიან, სწორედ იმ თესალიისა, სადაც ჰეროდოტეს დროსაც ”ბარბაროსული”, ე.ი. არაბერძნულ ენაზე ლაპარაკობდნენ.

პელაზგი გმირის რისხვის თემაზე პირველი ბერძნული ნაწარმოების შქმნა გვაფიქრებინებს, რომ ბერძნული ეპოსის შექმნაში წინაბერძნულ მოსახლეობას გარკვეული წვლილი აქვს შეტანილი. ”ილიადაში” შეინიშნება თქმულებათა ორი ფენა. ერთი ბერძნულ სამყაროს უკავშირდება, მეორე კი წინაბერძნული მოსახლეობის წიაღიდან უნდა მომდინარეობდეს. ამ მხრივ საყურადღებოა ს. ყაუხჩიშვილის შემდეგი სიტყვები: ”პირველი ბერძნული ეპიკური ნაწარმოები ამუშავებს თემას არა ბერძენი, არამედ წინაბერძნული მოსახლეობის ერთ-ერთი მეფის, აქილევსის თავგადასავალზე. თუ ეს ასეა, მაშ ბერძნებს არა მარტო სალექსო ზომა (დაქტილური ჰეგზამეტრი) შეუთვისებიათ მათზე ადრე ამ ტერიტორიაზე მობინადრე მოსახლეობისაგან, არამედ თვით ეპიკური ჟანრიც, ადგილობრივი გმირის შესახებ არსებული სიმღერებიც დახვედრიათ”.

ჩვენ ჰომეროსის ეპოსთან დაკავშირებულ მხოლოდ რამდენიმე საკითხს შევეხეთ. ცალკე მსჯელობის საგანია ისეთი პრობლემები, როგორიცაა ჰომეროსის ლექსთწყობის საკითხი, ჰომეროსის პოემების მიმართება ისტორიასთან, ჰომეროსი და მსოფლიო ლიტერატურა და ა. შ. გაკვრით მაინც უნდა აღვნიშნოთ, რომ ჰომეროსის პოემებს, კერძოდ, ”ილიადას” ძველ საქართველოშიც კარგად იცნობდნენ. არსებობს მოსაზრება, რომ, თითქოს, ”ილიადა” ჩვენში ადრევე უნდა ეთარგმანათ. სამწუხაროდ, ამის დამადასტურებელი საბუთები არ გვაქვს, გარდა იმისა, რომ ჩვენამდე მოუღწევია ქართულად თარგმნილ ”ილიადის” რამდენსამე ტაეპს, მაგრამ საქმე ის არის, რომ ეს ციტატები გვხვდება ბერძნულიდან ნათარგმნ თხზულებებში და, შესაძლოა, გადმოღებული იყოს იმავე თხზულებებთან ერთად. პოეტ მ. გურიელს უცდია ”ილიადის” თარგმნა და გამოუქვეყნებია კიდეც პირველი ქება, ფრანგულიდან ათმარცხვლიანი ლექსით მთლიანად უთარგმნია პოემა პ. მირიანაშვილს (არ არის გამოქვეყნებული). წიგნში ”ელადის მუზა” (1963 წ.) და ალმანახ ”საუნჯეში” (1977 წ.) გამოქვეყნდა ჩვენს მიერ თარგმნილი რამდენიმე ნაწყვეტი ”ილიადიდან”. ახლახან ქართველმა მკითხველმა მიიღო ”ოსისეის” პროზაული თარგმანი, შესრულებული ზურაბ კიკნაძის და თამაზ ჩხენკელის მიერ. დღეს კი მკითხველთა სამსჯავროზეა ”ილიადის” სრული პოეტური თარგმანი, რომელიც შესრულებულია ბერძნული ტექსტის დინდორფისეული გამოცემიდან (ლაიფციგი, 1914, 1915) და ითვალისწინებს სხვა უახლეს გამოცემებსაც.