მსოფლიო ისტორია მაგონებს სფინქსის უთქმელ საიდუმლოს, რომლის ახსნას ტყვილად ცდილობს ნილოსის წმინდა წყალთა ფიქრით სავსე მდინარება. შეუძლოა ლოგიურათ ავკვეთოთ “სახე”, ინდივიდუალობისა განცდა მხოლოდ ინტუიციითაა შესაძლო; ისტორია მქნელობაა “სახისა”, ინდივიდუალის მხილება, – და მაშასადამე, მისი მიწდომა შეგვიძლია მხოლოდ მხატვრულის საშუალებით. ისტორიაში ამჩნევენ პროგრესს და ხშირად იმა პროგრესს წარმოიდგენენ, როგორც მაღლა და მაღლა ასვლას უსაზღვროების კიბის საფეხურებით; მაგრამ წარმოდგენა ესე შეცდომაა პატარა გონებისა: ფორმულა – “რამდენი წინ, იმდენი უკეთესი” – არ არის სრულად ჭეშმარიტი. ეს რომ ასე იყოს, მაშინ ელლინთა კულტურა მაგალითად ბავშვის ტიტინად გამოჩნდებოდა ევროპის კულტურასთან შედარებით. და განა ეს ასეა? “ჰამლეტის” ავტორმა ვერ სძლია “ანტიგონეს” შემოქმედი და ავგუსტ როდენს შეუძლია მხოლოდ ედაროს პრაქსიტელსა და ასე ყველგან. მსოფლიო ისტორია ახალ-ახალ დამთავრებულ რკალთა ცნაურებაა უფრო, და ჭეშმარიტად ყოველი ხალხი თავისს ინდივიდუალს რკალში იშლება. ეს არის მისი “იდეა”, ჰეგელის ღრმა ფიქრით. არის სტილი და იდეა რენესანსისა. თვითონ ტიპიც კი კულტურულ ფასეულობათა განცდისა სხვა და სხვა ხალხშიც თავისებურია, განუმეორებელი. ჩვენ არ შეგვიძლია აღვადგინოთ ინდოეთის წმინდა წიგნებით ნირვანაში ჩაძირვა ნელის ჭვრეტით ძველის ძველი ინდოელისა: იგი ინდივიდუალია სრულებით და ხელახლად სრულებით და ხელახლად ძნელი განსაცდელი; ჩვენ შეგვიძლია ლესსინგის, შილლერის, ნიცშეს მიხედვით წარმოვიდგინოთ ელლინთა ტრაგედიის ის გუნდი, მაგრამ ჩვენს ძალას აღემატება მისი ნამდვილი ელლინური განცდა: ჩვენში აღარ არის ელლინის გრძნობა სიცოცხლისა, ჩვენში დაშრეტილია პლასტიური განცდა სინამდვილესი, – და ის, საცა საჭიროა გამოჩნდეს ორესტი, მთლიანი და პირდაპირი, გამოდის ჰამლეტი, იჭვით რყეული ფიქრით მოღლილი, ერთი სიტყვით, ყოველს ხალხს აქვს თავისი “სტილი”, თავისი “იდეა”, ეს არის ზრდა ისტორიისა, ამაშია განძი კულტურისა. და აგრძელებს ერთი ხალხი მეორეს არა საფეხურებით უსაზღვროების კიბეზე, არამედ რკალთა გადაცმით საუკუნეთა სვლაში.

ასეთია ისტორია. გარნა, კითხვა იბადება: რა რიგ სრულდება “სახის” შექმნა? აქ უნებურად თავსა ჰყოფს მარადი სახე უპოვარი შემოქმედისა და ჯიუტი თხისა: და ჩვენს წინ იშლება ორი გზა ისტორიისა. არის ხალხი – შემოქმედი და არის ხალხი – მასალა; და მხოლოდ ის ხალხი ასრულებს თავისს “სახეს”, რომელიც ისტორიულს გარდაქმნაში გამოდის როგორც კულტურის სუბიექტი. თავის თავად ცხადია, რომ გონიერნი ქმნილებანი ბუნებითის უფლებით თანასწორნი არიან, მაგრამ რალურ განსახიერებით ისინი არ არიან სავსებით ერთფასეულნი. მე მწამს, რომ მეტაფიზიურად გიოტე და რომელიმე ბიურგერი ერთი მეორეს უდრიან, ხოლო ისიც მწამს, რომ ისტორიულად მათ შორის უფსკრულია გათხრილი. ეს მოვლენა შესაძლოა საშინელიც იყოს, მაგრამ სინამდვილეს ამით არა აკლდება-რა. და თვითონ სიცოცხლე ადამიანისა, განა, მარადი ბრძოლა არ არის, შემოქმედსა და მასალას შუა გამართული? რა არის იგი ემპირიულად და რად უნდა იქცეს იგი იდეალურად, – ეს ორი სადაწყისი ებრძვის მარადის ერთი მეორეს და მათი შრიგება ჯერ კიდევ შორის არის; ნიცშეს თქმა – ადამიანი არის რაღაც, რაც ძლეულ უნდა იქმნას, ფორმალურად სრულიად არ განირჩევა ქრისტეს სიტყვისაგან – ადამაინმა უნდა დაღუპოს თავის თავი, რომ აცხონოს თავის სული; და მართალს ბოლოს და ბოლოს გიოტე იტყოდა, რომ ყოველი ადამიანი შესდგება ცეცხლისა და კელისაგან. ესვე ითქმის ხალხთა შესახებაც: ჩვენ ვამჩნევთ, რომ მრავალ თემთა შორს “ცეცხლისა და კელის” ბრძოლით იშვის “სული” ერთი ხალხისა. ისხმის მისი ინდივიდუალური “სახე”.

ვინც ეხება ტრაგედიას, მარად ახსოვდეს ტანჯვა “სახიერისა”: უპიროვნოს ტანჯვა არ შეუძლია და წვალება პირუტყვთა ტრაგედია არ არის, მე მსურს შევეხო საქართველოს ტრაგედიას და განზრახ შევაჩერდი ხალხის “სახის” წარმოშობას. და აი ამ წამს მინდა ვიქმნე ულმობელი, სიყვარულით ულმობელი, სამშობლოს მიმართ, – და ცეცხლეული სიმართლისათვის ასეთი კითხვა უნდა დავაყენო: აქვს თუ არა საქართველოს საკუთარი “სახე”, სრულდებოდა თუ არა რაიმე “იდეა” საქართველოს ისტორიაში? მე ამ კითხვას დადებითს პასუხს ვაძლევ, უეჭვოთ და შეურყევლად. ჩემთვის საკმაოა ერთი პუშკინი, რომ ჩემს წარმოდგენაში რუსის ერს “სახე” ჰქონდეს, მსოფლიო ფასეულობის მეტყველი: სულიერი კულტურის სიმდიდრე პუშკინებით განისაზღვრება. არავის შეუძლია მსოფლიო ისტორიიდან ამოშალოს დანტე ალლიგიერი, რადგან ამით ისტორია დაღარიბდება: არც ის შეუძლია ვინმეს წარხოცოს ისტორიაში სახელი რუსთაველისა, რომელმაც მსოფლიო საგანძურში ღვთიურ-მშვენიერი რამ შეიტანა. სამხრეთის ცის მუქ-ლურჯი თაღის ქვეშ იშვოდა ღვთიური სიტყვა მისი, – მეთორმეტე საუკუნის უდაბნოში იგი მზიური ერთად-ერთი წინამორბედი იყო ფეროვანი რენესანსისა. ნარნარი ქსოვილი მშვენიერი სხეულის ვნებისა და მაღალი სულის სხივოსანი ოცნებისა; მხატვრული სინთეზი ელლინის მზიურ-ხალისიანი სიცოცხლისა და აღმოსავლეთის “დიდი შუადღის” ნაღვლიანი ფიქრისა, – აი ხელოვნებითი ღვაწლი რუსთაველისა. და ძვირად მოიძებნება სხვა “ღვთიური”, რომელსაც რუსთაველსავით აზრი მის სიტყვაში ეშვას და სიტყვა მის ხორცში ჩამოესხას. რუსთაველი არის მგოსანი ნეთელი მარმარილოსი და პირქუშა ბრინჯაოსი; სიტყვა მის მზის ხაზებში არის ამოჭრილი; მისს ლექსს აქვს სიმძიმე ლითონისა და მახვილობა ფოლადისა. მხატვრული სახეობით ხომ ნამდვილი წინამორბედია იგი თანამედროვე მგოსნებისა, რომელნიც ასეთის ვნებით ეტრფიან ყოველს ეკზოტიურს და ოცნებით შვებულს. თვითონ ხერხი თანამედროვე მხატვრული წერისა რუსთაველის ხელოვნებითს კანონად ჰყავს აყვანილი; თანამედროვე მგოსანი არ მიმართავს შედარებას, იგი პირდაპირ იტყვის მაგალითად: მის თვალთა ამეთვისტო მიბნელდა (უაილდის “დორიან გრეიში”), – რუსთაველის ქმნილებაში ეს ხერხი ხშირად გვხვდება: მან იცოდა ისიც, რომ ყოველს ხმას თავის ფერი აქვს და ერთს ალაგს მან მშვენივრად დაიჭირა ფერით ხმა ველად გაჭრილი ტარიელისა; და შეყვარება ძვირფას ქვათა, მაგალითად უაილდის მიერ, პირდაპირ ნასესხები მგონია რუსთაველის ქმნილებიდან, რომლის სამშობლოს ინგლისელი ხელოვანი მხოლოდ ნაქარგი ქსოვილებით იცნობდა. ასეთია რუსთაველი! მის მარმარილოს სიტყვაში გამოიკვეთა ნათელი სახე ქართველისა, მის ღვთიურ ხელოვნებაში იშვა კეთილშობილი სული ქართველი ხალხისა.

რუსთაველის “სიტყვა” განმტკიცებულ იქმნა თამარის “საქმით”, – და ზევარსკვლავური დედოფალი სიცოცხლეშივე ტკბილ ლეგენდად გადაიქცა. მაგრამ ულმობელი ბედი საიდუმლო წიგნში სხვას სწერდა და ყვავილოვან საქართველოს საშინელს ხვედრს უმზადებდა. აღმოსავლეთის ბარბაროსნი, ვნება აშლით გამხეცებულნი, საშინელი სისასტიკით დაეცნენ საქართველოს მშვენიერ სხეულს, – და გაიმართა ომი, ულმობელი, დაუნდობელი: სისხლით სწერდა ბედი შავს საუკუნოებს. იღუპებოდა ქართველი ერი: მშვენიერი ივერიის ასულნი ჰარამხანას ავსებდნენ, მამაცნი ვაჟნი ქართლისა იანიჩარების ჯარს ამაგრებდნენ, წმინდა ტაძარნი, სადაც მტკიცედ გაისმოდა ქრისტეს მკვეთრი სიტყვა, ნანგრევებად იქცეოდნენ; იღუპებოდა ქართველი ერი და სტიროდა დედა ქართლისა. განუწყვეტელ ომებში დაიმსხვრა ერთხელ ძლევამოსილი საქართველო და დაიყო იგი მრავალ სახელმწიფო-სამთავროებად. მოჰკვდა იდეა ნაციონალურ მთელისა, – და ახლა წვრილნი სახელმწიფონი და სამთავრონი, მონობით მოქანცულნი და გახრწნილნი, თვითონვე ეომებიან ერთი-მეორეს. და აჰა, როცა მეჩვიდმეტე საუკუნეში სწორუპოვარნი მეომარი გიორგი სააკაძე მიჰყოფს თავის მძლე მარჯვენას საქართველოს გაერთიანების დიადს საქმეს, მას თავისიანები ღალატობენ, და ტრაგიული გმირი, ხალხის თქმულებით, გულში ჩაასობს ხმალს მშობელ მიწას, გადაამტვრევს მას ომში უტეხს და წყევა-კრულვით სტოვებს სამშობლო მხარეს, ეს იყო სიმბოლო: მძლევი გმირის ძლევამოსილი ხმალის ნატეხნი მოწმობდნენ მდუმარენი საქართველოს გაერთიანების იდეის დამსხვრევას. ერეკლე მეფის და რამოდენიმეთ სოლომონ მეფის გამარჯვებანი მეთვრამეტე საუკუნეში ამ იდეას თურმე გედის სიმღერას უმღეროდნენ.

ასე დაიღუპა საქართველოს სხეული. მაგრამ ცოცხალი იყო სული მისი, რომელმაც გადაიტანა მის თავს გადარბენილნი მკაცრნი საუკუნენი, – და ვით სფინქსი ფერფლისაგან ხელახლა იშვოდა იგი: საქართველოს აღორძინება ჯერ კიდევ მეთვრამეტე საუკუნეში ისხამს ფოთლებს, აღორძინება იგი არ იყო ძლევა ტრაგედიისა: იგი იყო მხოლოდ შეცნობილი გამოთქმა ტანჯვისა და მაშასადამე, ერთგვარი მისი პასუხი. ბრმა ბედისწერის პასუხად ოიდიპუს მეფე თავს იბრმავებს და დასისხლიანებულ თვალთა მიმართვით იგი ზნეობითი მხრით ამარცხებს მის ულმობელობას. საქართველო შეიცნობს თავისს ტრაგედიას უკანასკნელ სიღრმემდე და ხსნის ტანჯვას ხელოვნური გამოთქმით: ეს იყო გმირის პასუხი ბედისწერის მიმართ. მეცხრამეტე საუკუნეში საქართველოს ცას გაეფინა მთელი გუნდი ვარსკვლავთა-ხელოვანთა: ნიკო ბარათაშვილი, ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, სანდრო ყაზბეგი, ვაჟა-ფშაველა და სხვანი. ყოველი მათგანი იტანჯებოდა ხალხის ტანჯვით, ყოველი მათგანი მოსთქვამდა და გამოსთქვამდა მშობელი ერის საშინელს ხვედრს. მაგრამ მათში მკაფიოდ გამოირჩევა ილია ჭავჭავაძე, როგორც მრავალმხროვანი შემოქმედებით, ისე თავის სიცოცხლისა ტრაგიზმით; იმ დროს, როცა ყოველი სხვა იშვოდა მგოსნად და რჩებოდა მხოლოდ ხელოვანად (და ზოგიერთი უფრო მაღალ მგოსნადაც), ილია ჭავჭავაძე გამოვიდა როგორც მგოსანი-მოქმედი, როგორც ხელოვანი-გმირი და ჭეშმარიტად საქართველოს ტრაგედიამ მასში მონახა თავისი უკანასკნელი სიტყვა.

როცა ვინმე ალაზნის ხეობას გადამიშლის თვალწინ (სირცხვილი: ჯერ არ მინახავს), მაშინვე ილია ჭავჭავაძე მაგონდება: იგიც ძლევამოსილია ვით ალაზნის ხეობა, იგიც ფართოა ვით ალაზნის თვალუწვდენელი ველი, იგიც ფიქრით სავსეა ვით ალაზნის ჭალა. ასეთი მოევლინა იგი საქართველოს, სავსე შემოქმედი ძალით და გმირული გადაწყვეტითა. მაგრამ რას ხედავს იგი გარშემო? ძლევამოსილ – ეროვნულ მთელის ალაგს გაბნეულ ნაწილებს. რომელნიც ერთიმეორეს სჭამენ, არწივის ფრთაგაშლის მაგიერ თავისუფლებისადმი მონის ქედმოხრას გარეგანი ძალის წინაშე; წმინდა ტაძართა და იმედოვან ციხეთა ადგილს მხოლოდ მწუხარე ნანგრევებს, რომელთაც საუკუნეთა სევდა ქარის ზუილით გადაურბენს ხოლმე; აღარ არის უკვე თაყვანების გრძნობა წარსულისადმი, არის მხოლოდ ქამური უარყოფა ყოველის მაღალისა დეგენერატის დაცინვითა. აი, რას ხედავს იგი ირგვლივ. შეეძლო მას შეეყვარებინა ასეთი ხალხი, დაუძლრებული და დამახინჯებული? სხვა ზურგს უქცევდა მას; მაგრამ იგი რჩეულია და მოწოდებული და იგიც მიდის ხალხთან. მან შეიყვარა მშობელი ერი არა უბრალო, არამედ ტრაგიული სიყვარულით, მას უყვარს მისი სრული სახე შესაძლოებაში მიდუნებული, მას სძულს მისი ახლანდელი სახე უბედური დამახინჯებული და ინთება მის სულში ცეცხლეული “სიყვარული შორეულისადმი” და წმინდა ულმობელობა “ახლობელისადმი”. იგი ეტრფის მშვენიერს ასულს ივერიისას, მაგრამ ნათელი სახე უკანასკნელის საუკუნოთა წყვდიადში დაკარგული, – და რაინდი მგოსანი არღვევს დროთა კავშირს, აპობს უტეხ ღამეს საუკუნეთა. მაგრამ შესძლებს კი?!

აქ უნებურად ერთი მშვენიერი სურათი მაგონდება (იხ. უიარაღოს მოთხრობა “გრდემლის” მეორე წიგნში). ეგვიპტეში ომია გამართული მამელუკთა და ძლევამოსილ ნაპოლეონის არტილერიის შუა. მამელუკთა ჯარის მთავარი მახმუტია, შთამომავლობით ქართველი, ბავშვობისას ტყვედ გაყიდული; ომებში გამარჯვებით მთვრალს დაავიწყდა ყოველი მშობლიური, ახლა მისი სამშობლო მისი ერთგული ხმალია, და აჰა, ისიც სინჯავს სამშობლოს გარეთ მისი ფოლადის მახვილობას. ომის ალში ვიღაც ვენეციელი ცხენს მოაჭენებს ლაღად. ხელში სისხლის მწყურვალე ხმალს ათამაშებს და მოიჭრება მახმუტის გასაგმირავად. ელვის სისწრაფით მოაბრუნებს ტაიჭს გმირი მახმუტი და გაშაგებული ვეფხის ნახტომით გადაიჭრება და შეუტევს მეომარ ვენეციელს. ერთი მოხდენილი ხმალის მოქნევა და გაგმირული ვენეციელი ძირს დავარდება. მაგრამ ეს რა ესმის გამარჯვებულს მახმუტს? “ვაი ნენა” მომაკვდავი მეომარისა. მახმუტი ქვად იქცა: მის ჯიუტს თავში გრიგალივით გაირბინა მივიწყებულ საუკუნოებმა სამშობლოისა: და დასწყევლა მან უბედურმა ბედი თვისი და სტიროდეს იგი გადაკარგული ცრემლით რაინდისა. ასე იგრძნო უმამულო მამელუკმა საუკუნოები თავის მშობელი მიწისა. და როგორ უნდა ეგრძნო ეს საუკუნოები მას, ვისი გულიც იწვოდა ტრაგიული სიყვარულით მშობელი ერისადმი და ვისი სულიც ილტვოდა შემოქმედი ნაღვლით ივერიის ასულისადმი! ჭეშმარიტად იგრძნო გმირმა მგოსანმა დრონი და საუკუნოებში იხილა მან ნამდვილად მშობელი ერის ავადმყოფი სული.

მაგრამ როგორ გახსნას ეს სიყვარული და როგორ გამოთქვას ეს ნაღველი? და აქ მგოსნის წინ ახალი ბედისწერითი დაბრკოლება იმართება. მგოსანი საერთოდ ინდივიდუალი არაა მარტო, იგი უფრო ზესთაინდივიდუალია. მშობელი ერი მგოსანის სულში სცოცხლობს როგორც მთლიანი ინდივიდუალი არსი და შეუცნობელის სფეროში უკარნახებს იგი მას საუკუნოებში განცდილს. მის პირადს შეცნობის გაღმა იშლება შავი უღრანი ტყე წარსულ განცდათა და მისს უტეხს ტევრში გაისმის მათრობელი ჩხრიალი დიადი დედის მნემოსინის ცხრა ასულის, ცხრა მუზანკლულისა. მგოსანი უსმენს მათს საიდუმლო ხმაურს და მუზათა წინამძღოლის აპოლლოს თვალღია სიზმარში შერთული სთხზავს იგი ტკბილს ლეგენდას, სთხზავს მითის სინამდვილეს, რომლის თხრობას ქართული ზღაპარი ღრმა სიბრძნით იწყებს: “იყო და არა იყო რა…”

გარნა, როგორ იხილოს ჩვენმა მგოსანმა შემოქმედებითი სიზმარი? მართალია, მის სულში სცოცხლობს ერის სული, მაგრამ სული იგი სადღაც შორსაა მიმალული და ძალზე დაავადებული; უტეხი ტყე, საიდანაც ველით ლურჯ ფრინველს, რომ ოცნების ფრთა ნარნარ შეგვახოს, კაი ხანია გაუჩეხიათ; ტევრი მისი, საცა ზღაპარი იბადება, აღარ არის, მის მაგიერ ჩირგვნარია მხოლოდ, და აღარ ისმის ჩხრიალი მუზა-ნაკადულთა, სხივოსანი აპოლლოს პირბადეც დახეულია, – და თვალღია სიზმარის ნაცვლად გარს გვახვევია ცივი სიფხიზლე და წვრილმანი ყოველდღიურობა.

და ჩვენს წინ იშლება ერთგვარი შემოქმედებითი ტანჯვა ჩვენი მგოსნისა. პუშკინის სიტყვაში თვითონ რუსეთის სიცოცხლე იბადებოდა თავისთავად, სტიქიურად; ჩვენი მგოსანი ჯერ თავისს სულში იწვევს შორეულს სულს ქართლისას და მხოლოდ შემდგომ შობს იგი მას ხელოვნურს გამოთქმაში. ამისათვისაა მათი ხელოვნება სხვა და სხვა გვარი: პუშკინის სიტყვა მზიურია და თავისუფალია, ილიას ქმნილებას ემჩნევა დაჭიმული ძარღვი შემოქმედებითი ნებისა. ამ უცნაურს ტანჯვისაგან არ არის თავისუფალი არც ლაღი აკაკი და არც ნაღვლიანი ბარათაშვილი. ამის შედეგი უნდა იყოს ერთი ფრიად საგულისხმო მოვლენა: იქ, საცა სიმბოლო უნდა იშვას, ქართულს ხელოვნებაში ხშირად ალლეგორია იბადება. მიუხედავად ამისა, ჩვენმა მნათობებმა ეს ძირეული დაბრკოლება რამოდენიმედ მაინც სძლიეს თავიანთ შემოქმედებაში; კერძოდ, ეს ძლევა ილიამ “განდეგილში” მოახდინა. (თვითონ განდეგილის ტრაგიზმი მე სხვანაირად მესმის, ვიდრე ეს ჩვენს ლიტერატურაშია მიღებული; ამისათვის მის შესახებ ცალკე; ამ ბარათს მიზანი არც არის ილია ჭავჭავაძის დეტალური განხილვა).

ტრაგიული სიყვარული მშობელი ერისა და შემოქმედებითი ერთგვარი ტანჯვა, – აი მთავარი მუხლი ილიას მრავალმხროვანი ღვაწლისა, მართალია, მშობელი ერი, იმპერიულად აღებული, დაცილებულია თავისს “იდეას” და ვერ იგებს თავისს შვილსა; მაგრამ განმარტოებული მგოსანი უტყვსა, მაგრამ მრავალფიქრიან არაგვის ტალღების ხმაურში ხსნის თავისს მძიმე ნაღველს. და უსმენს – რა არაგვის ტალღებს. მგოსანი მოგვიხმობს მშობელი ერის წარსულს და რაინდული წარსული საუკუნეთა წყვდიადით გამოცხადდება მის წინ დიადი დედის პირქუშა, მაგრამ ლამაზი სახით, რომელიც გმირებს წარმოშობს. დიახ, დიადი დედა, მშობელი რაინდებისა, – აი რელიგიურ-მხატვრული კულტი ჩვენი მგოსნისა. ამ მშვენიერს სახეს უძღვნა მან საუკეთესო ფურცელნი დრამატიული პოემისა – “დედა და შვილი”; ეს გულისხმიერი სახე ახსოვს მას, როცა იგი ერთს მატყვევებელს ლექსში ქართლის დედას მიმართავს. და იმა სახის წმინდა სამსჯავროს წინაშე განსჯის იგი თანადროულობას, უსახოს და უიდეოს, ხან ულმობელი სისასტიკით (პოემა “აჩრდილი”), ხან კი ღრმა მოსიყვარულე ჰუმორით (“კაცია ადამიანი?”). და ამისათვის თითქოს ორჭოფია ჩვენი მგოსანი. მას უყვარს შორეული სახე ივერიის ასულისა და თავისს ტრფიალში რომანტიკოსია იგი; მას სძულს სიყვარულით წარმოშბილი სიძულვილით უსახო და უიდეოთანადროულობა და მისს ანალიზში იგი რეალისტია. იგი არღვევს ფხიზელს ყოველდღიურობას და უახლოვდება მზგავსებათ და ჩვენებათა: აქ იგი ხშირად ალლეგოსტია; მაგრამ, გადაავლებს-რა თვალს ახლო გარემოს, მის გამოხედვაში მოსჩანს ნატურალისტი და ასე ყველგან: რაციონალისტი მსოფლიო მხედველობით, თითქმის პოზიტივისტია, იგი ნამდვილი მისტიკოსია რწმენით მშობელი ერის იდეისა.

იდეა საქართველოსი, სახე ქართლისა, – აი, რას ემსახურებოდა მგოსანი – გმირი მთელი თავისი სიცოცხლით და ხელოვნებით. ილია ჭავჭავაძე მთელი კულტურაა მეცხრამეტე საუკუნის მთელი ქართველობისა. მაგრამ უცნაური ისტორიის გზა: ხალხის (ემპირიულად აღებულის) და მის შორის უფსკრული იყო გათხრილი. ეგრეთ წოდებულნი განმანთავისუფლებელნი კაცობრიობისა ცდილობდნენ კლასთა ბრძოლის პროგრამის ვიწრო ტერმინებში გაეხსნათ და განესაზღვრათ მისი მრავალმხრივი შემოქმედება. მაგრამ შესაძლოა, განა, ამ პროგრამის ვიწრო ფარგლებში დაეტიოს მაგალითად გიოტე? ან გენიოსი უნდა დაიხრჩვეს, ან თვითონ პროგრამა უნდა გაირღვეს; მე მგონია პროგრამის ფარგლები დაიმსხვრევა. ილია ჭავჭავაძე – ჰუმანისტი ამ სიტყვის მაღლისა და კეთილშობილის აზრით – თავისს უკანასკნელ დღემდე წინააღმდეგი იყო ამგვარ განმანთავისუფლებელთა. უფსკრული კი მგოსანსა და ხალხს შორის თანდათან ღრმავდებოდა. და აი, ის, ვინც მთელს თავისს სიცოცხლეში გმირი-შვილის დაბადებას ელოდა: შვილის-ქამის მოვლენას მოესწრო: დიდებული მოხუცის სისცლით მოირწყო მშობელი მიწა. აღსრულდა: საქართველოს ტრაგედია დამთავრდა ბოლომდე. მაგრამ არ არის ტრაგედია გარეშე გამომსყიდველი მსხვერპლისა და არცა არის ტრაგედია გარეშე ტრაგიულს თვალახსნისა. და სისცლით შეღებილ ხელში დედამ ქართლისამ რამოდენიმე საუკუნის განმავლობაში პირველად იხილა თავისი სახე. და იქ, საცა დაიმსხვრა გმირი სააკაძის ძლევამოსილი ხმალი, სიმბოლო საქართველოს გაერთიანების იდეისა, იჭედება ლეგენდით სხვა ხმალი, ხმალი სულიერი, სიტყვა წინასწარმეტყველურ, სიმბოლო ეროვნულის რენესანსისა. და, ვინ იცის, შეიძლება გამოსყიდულ იქმნას სისხლი გმირის მგოსნისა. ასრულდე!